واکسن کرونا گرفتار تعارض منافع مالی
مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه، لزوم شفافیت و پاسخگویی در تصمیم گیران بهداشتی را جهت جلب اعتماد عمومی در دوران بیماری های همه گیر یادآوری کرده است.
در یک دستهبندی کلی تعارض منافع را میتوان به دو نوع تعارض منافع مالی و غیرمالی تقسیمبندی کرد. تعارض منافع مالی به طور کلی شامل موقعیتهایی است که به نحوی شامل منفعتی مالی شوند. این نوع از تعارض منافع در تحقیقات علمی به خصوص در حوزه بهداشت و درمان به وفور وجود دارد. تعارض منافع در تحقیق علمی در مواردی وجود دارد که فرد منافع یا تعهدات خود را نسبت به وظایف و مسئولیت های خود به عنوان محقق ترجیح دهد. این نوع تعارض منافع ممکن است واقعی، بالقوه یا شبهه تعارض منافع باشد. برای مثال در حوزه بهداشت و درمان میتوان به روابط پزشکان با شرکت های دارویی اشاره کرد. این نوع ارتباطات میتواند بر نحوه گزارش نتایج مطالعات تحقیقاتی یا درمانی که برای بیماران توصیه میکنند، تاثیر بگذارد. (و به طور مثال موجب تعارض منافع در واکسن کرونا شود).
پزشکان قسم میخورند که سلامتی بیماران آنها حرف اول را میزند و هیچگاه انگیزه های مالی تصمیمگیری آنان از مسیر درست منحرف نمیکند. بااینوجود، بسیاری از ما به عینه دیدهایم که پزشکان تحت تاثیر هدایا، پاداش شرکت های دارویی و تولیدکنندگان دستگاه های پزشکی قرار دارند هر چند خود، آن را انکار کنند. زمانی که پزشکان و محققان با شرکت های دارویی، شرکت های سازنده دستگاه های پزشکی و بیوتکنولوژی فعالیت میکنند تا محصولی را تولید کنند، این نگرانی عمومی ایجاد میشود که روابط گسترده مالی آنان با صنعت ممکن است بر جهتگیری قضاوتهای حرفهای آنان تاثیر بگذارد. چنین تعارض منافع مالی، یکپارچگی تحقیقات علمی، اهداف آموزش حرفه ای، کیفیت مراقبت از بیمار و اعتماد عمومی به پزشکی را تهدید میکند.
بسیاری از رهبران ما، از سیاستمداران گرفته تا مدیران دانشگاه، دکترها و پرستاران همگی در زمان شیوع یک همه گیری مثل کووید ۱۹ با شرایط دشواری روبرو هستند، این شرایط آنها را در موقعیت های فزاینده تعارض منافع قرار داده، تصمیم گیری های آنان را با مشکل روبرو میکند. در ۱۱ مارس سال ۲۰۲۰ میلادی، سازمان بهداشت جهانی شیوع ویروس کرونا را به شکل همه گیری تایید کرد. از آن زمان به بعد این همه گیری همچنان ادامه داشته و میزان مرگومیر ناشی از آن در سطح جهانی رو به افزایش است. این امر فوریت تولید و اطمینان از دسترسی همگانی به واکسن های مقرونبهصرفه، ایمن و کارآمد را روشن میکند. اما تولید واکسن کرونا نیز باوجود اهمیت آن خالی از تعارض منافع نیست.
با توجه به سوابق بررسیشده توسط پروژه نظارت بر دولت، چندین عضو یک هیئت که در مورد واکسن های احتمالی ویروس کرونا به سازمان غذا و دارو مشاوره میدهند، سابقه روابط مالی با شرکت های تولیدکننده واکسن کرونا داشتهاند. این ارتباطات به اشکال مختلفی از جمله هزینه مشاوره، جبران هزینه های سفر و اقامت صورت گرفته در مواردی هم شرکت ها به این افراد پول پرداخت کردهاند. همچنین سوابق نشان دادهاند که شرکت های دارویی به مطالعات پزشکی که آنها در آن نقش اصلی را داشته باشند پرداخت مالی مستقیم داشتهاند. پایگاه داده های فدرال آمریکا نشان میدهد یک عضو کمیته مشاوره سازمان غذا و دارو در سال ۲۰۱۹، ۲۳۹۰۴ دلار از شرکت فایزر(Pfizer) ، ۱۱۷۳۸ دلار از شرکت مرک (Merk) و ۱۱۴۸۰ دلار از شرکت سانوفی (Sanofi) دریافت کرده است که هر سه شرکت در حال تحقیق روی ساخت واکسن ویروس کرونا هستند.
اما مثالهای خلافی هم میتوان در این خصوص زد. رئیس کمیته سازمان غذا و دارو که متخصص واکسن ها و بیماری های عفونی در کالج پزشکی بیلور (Baylor) در هوستون آمریکا است از عضویت در هیئتمدیره کمیته بررسی واکسن کووید ۱۹ انصراف داد زیرا وی رئیس آزمایشگاه واکسیناسیون مودرنا (Moderna) است و در این پروژه تعارض منافع مالی دارد.
مثالهایی از این دست در کشورمان ایران نیز مشاهده میشود. بارزترین آن تصمیمگیری درباره واردات واکسن یا تهیه نمونه داخلی آن است. چراکه بسیاری شرکت های واردکننده دارو در ایران زیر سایه تعارض منافع قرار گرفتهاند. بسیاری از مسئولین حوزه دارویی کشور یا خودشان یک شرکت واردکننده دارو دارند یا شرکت تولیدی ثبت کردهاند که مجوز تولید دارو دارد. این موضوع در نامه مسئولان پیشین وزارت بهداشت و کارشناسان حوزه سلامت و اقتصاد به دکتر نمکی نیز آمده است. در این حالت تعارض منافع مالی میتواند بر تصمیمگیری آنان چه از منظر واردات یا تولید داخل و چه از منظر واردات از کدام کشور یا تأیید کدام واکسن تولید داخل اثرگذار باشد. اینجاست که تعارض منافع اعتماد عمومی به سیاستگذاران حوزه دارویی کشور را زیر سوال برده و مردم در دوراهی اعتماد یا عدم اعتماد قرار میدهد. راهکار اساسی شفاف سازی است. بهطورکلی وقتی پای تخصص در موضوعی مطرح باشد، این تصور وجود دارد افراد میتوانند هم در سیاستگذاری عمومی و هم بخش خصوصی باشند اما یک شرط مهم وجود دارد و آن اینکه پیش از گرفتن تصمیمات عمومی، منافع خود را اعلام کنند مثلا اینکه خودشان یا اقوامشان در شرکت دارویی سهام دارند یا خیر؟
در مقالهای درباره خرید واکسن کرونا توسط کشور کانادا نکته قابل توجهی مطرح شده است. در ماه آگوست دولت فدرال کانادا با دو تولیدکننده واکسن در ایالات متحده و پس از آن در ماه سپتامبر با شرکت های فایزر، مودرنا، سانوفی نیز قراردادهایی برای واردات واکسن منعقد کرد تا در صورت اثبات موفقیت آنها دهها میلیون دوز واکسن خریداری شود. پذیرش عمومی هر کدام از این واکسن ها توسط مردم به این بستگی دارد که مردم چقدر مطمئن باشند تصمیم گرفته شده توسط مسئولین امر صحیح است. اگر معلوم شود که تصمیم گرفته شده با مشورت افرادی صورت گرفته که در تولید واکسن تعارض منافع دارند در این صورت پروژه پذیرش واکسن توسط مردم شکست خواهد خورد. اینجاست که اهمیت مقابله با تعارض منافع و اینکه چگونه این امر میتواند رابطه مستقیمی با سلامت مردم داشته باشد، آشکار میشود.
شفافیت در این مورد یعنی اعضای بالقوه دستاندرکار در تولید یا واردات دارو فرم افشای منافع مالی مستقیم و غیرمستقیم را تکمیل کنند. منافع مالی مستقیم شامل اشتغال فعلی، سرمایه گذاری در شرکت ها، سهامداری، حق امتیاز یا انواع دیگری از روابط پولی با شرکت های دارویی داخل و خارج است. منافع غیرمستقیم نیز شامل مشاوره، دریافت کمک هزینه شخصی، هدایا یا بودجه تحقیقاتی است. مقالهای توصیفی در سال ۲۰۱۹ از جوئل لکسین منتشر شده است، وی در این مقاله به بررسی میزان منافع مالی مستقیم و غیرمستقیم ۸۱ فرد که در ۱۱ کمیته مشورتی ویژه بهداشت کشور کانادا حضور دارند، پرداخته است. نتیجه این تحقیق نشان میدهد فقط یک اقلیت کوچک منافع مالی مستقیم داشتند در حالیکه ۵۶ نفر منافع مالی غیرمستقیم داشتند و این افراد در هر ۱۱ کمیته حضور فعال دارند. حال باید قضاوت کرد که چقدر تصمیمات این کمیته میتواند مورد قبول عموم مردم قرار گیرد.
تصمیم گیران بهداشتی باید بپذیرند که اگر تحت تاثیر تعارض منافع مالی (مستقیم و غیرمستقیم) قرار بگیرند، بعید است بتوانند انحرافات خود را تشخیص دهند. مسئله سوگیری ناخواسته و ناخودآگاه یک مشکل فراگیر است که خودتنظیمی نمیتواند آن را حل کند. سیاستمداران و سایر افرادی که از طرف مردم تصمیم میگیرند باید به ذینفعان خود این اطمینان را بدهند که در مدیریت بیماری ها (به خصوص کووید ۱۹) با تعارض منافع دستوپنجه نرم نمیکنند.
در نهایت اینکه در عین اهمیت و لزوم وجود شفافیت، شفافیت بهتنهایی کافی نیست. پاسخگویی نیز لازم است. تصمیم گیرندگان ممکن است تصور کنند تعارض منافعشان مغرضانه نیست، اما این فرض بر پایه یک مدل ذهنی نادرست از چگونگی عملکرد چنین تعارضاتی استوار است. تجربیات و شواهد به کرات نشان داده است که تعارض منافع بدون آگاهی ما و گاه برخلاف نیت اصلی ما عمل میکند. بدون اهرم پاسخگویی، تصمیم گیرندگان همچنان طعمه منافع متعارض خود میشوند.
سخن آخر آنکه تنها راه موثر برای مدیریت تعارض منافع تلاش صادقانه مسئولین برای از بین بردن یا کاهش موقعیت های تعارض منافع است. وقتی چنین تعارضاتی برطرف نشود رهبران باید فرایندهای تصمیم گیری خود را جهت افزایش پاسخگویی شفاف ساخته و در معرض نظارت عموم قرار دهند. اگر مراحل تصمیم گیری برای چنین مسائل مهمی که جان مردم به آن وابسته بوده شفاف سازی شوند، احتمال پذیرش و موفقیت آن بالاتر خواهد رفت. ضمن آنکه پاسخگویی انحرافات را به حداقل خواهد رساند.
پینوشت: یادداشت «واکسن کرونا گرفتار تعارض منافع مالی» نوشته افسانه شرکت، کارشناس پژوهشی حمایتگری مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه، در شماره ۲۷ خبرنامه هفتگی مدیریت تعارض منافع منتشر شده است.