مفهوم شناسی دولت الکترونیک و الزامات توسعه آن

امروزه پیشرفت ها و توسعه فناوری اطلاعات، با ظهور اینترنت و فضای مجازی و سایر تکنولوژی های جدید، زندگی فردی و اجتماعی انسان ها را تحت تاثیر قرار داده است؛ به نحوی که جدایی و عدم استفاده از این ابزارها در برهه کنونی، زندگی افراد جامعه را مختل خواهد کرد. این پیشرفت ها در سال های اخیر موجب تحول بنیادین روابط میان دولت ها و مردم شده است. از این رو دولت ها درصدد هستند تا با بهره گیری از فناوری های اطلاعات، خدمات سریع تر و کاراتری را از طریق سازمان های دولتی به شهروندان ارائه کنند. دلیل اصلی تمایل دولت به استفاده از فناوری های اطلاعات، قابلیت های مفید اطلاعات و گرایش مردم به استفاده از فناوری های اطلاعات است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر مفهوم دولت الکترونیک در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است. پیاده سازی دولت الکترونیک در بسیاری از کشورهای پیشرو موجب کاهش هزینه های دولت، افزایش رضایت شهروندان، تسریع در ارائه خدمات، بهبود کیفیت خدمات ارائه شده، کاهش فساد اداری، شفافیت امور و مشارکت الکترونیکی مردم در تصمیم گیری های سطوح مختلف حاکمیتی مانند انتخابات و بسیاری از موارد دیگر شده است؛ به همین دلیل دولت ها درصدد تحقق دولت الکترونیک هستند. در کشور ایران نیز ضرورت پیاده سازی دولت الکترونیک تا حدودی برای بسیاری از مردم ملموس شده است. به دلیل پیاده سازی موفق بخشی از دولت الکترونیک، کلیه آحاد جامعه درک کرده اند که این موضوع می تواند منجر به ارتقا امنیت و رفاه عمومی و فردی شود. از این رو مردم انتظار دارند تا همه خدمات به صورت الکترونیکی انجام شود تا فرآیندهای اضافی سنتی، هرج و مرج های حمل و نقلی، هزینه های رفت و آمدی و فسادهای مختلف (از قیبل رشوه، امضای طلایی و … ) از گریبان ملت ساقط شود. از این رو در این پژوهش به مطالعه سطح تعاملات دولت الکترونیک در ایران، بررسی چالش ها و موانع پیش روی این حوزه و ارائه راهکارهایی جهت حل این موانع پرداخته شده است.

سطح تعاملات دولت الکترونیک

توسعه دولت الکترونیک، سخن جدیدی در ایران نیست. تلاش های بسیاری در دولت و سایر نهادهای اجرایی صورت گرفته است که نتیجه آن تلاش ها، ارائه خدمات الکترونیک در بسیاری از حوزه ها است. برای نمونه، شهروندان برای دریافت سوابق تامین اجتماعی خود دیگر نیازی به مراجعه حضوری و ارائه درخواست به صورت کاغذی نیستند. مردم برای اطلاع از مبلغ و لیست خلافی خودرو و همچنین پرداخت آن نیازی به حضور در ادارات متعدد ندارند. در حوزه خدمات شهری نیز پرداخت عوارض شهری و خرید مجوز طرح ترافیک به صورت غیر حضوری مسیر است. با وجود این پیشرفت ها، بخشی از خدمات همچنان به صورت سنتی ارائه می شوند و حضور فیزیکی شهروندان الزامی است. برای ارائه راهبرد در این حوزه ضروری است به این نکته توجه داشت که نقطه اشتراک همه تعاریف دولت الکترونیک، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات جهت بهبود فرآیندهای دولتی برای خدمات بهتر، سریع تر و سهل الوصول تر به شهروندان است. لازمه رسیدن به این هدف ایجاد سامانه هایی برای موارد زیر است:

• تعامل دولت با شهروندان و بالعکس؛
• تعامل دولت با کسب وکارها و بالعکس؛
• تعامل سازمان های دولتی با یکدیگر و تعاملات درون سازمانی.

موانع و مشکلات پیاده سازی دولت الکترونیک در ایران

با توجه به جایگاه ایران در زمینه دولت الکترونیک و تفاوت معناداری که نسبت به کشورهای پیشرو وجود دارد، لزوم رفع موانعی که بر سر راه پیشرفت دولت الکترونیک قرار دارند به خوبی احساس می شود. از این رو شناخت موانع و مشکلات پیش روی این حوزه امری مهم و ضروری است که در ادامه به برخی از این موانع اشاره شده است:

• عدم تامین مالی: این مانع ممکن است در اغلب برنامه های موجود در کشور وجود داشته باشد، اما باید پذیرفت که یکی از مشکلات مهم در پیاده سازی دولت الکترونیک همین موضوع است. در بسیاری از موارد، پایین بودن سطح زیر ساخت ها مانع اصلی توسعه دولت الکترونیک است و توسعه زیر ساخت ها نیز نیازمند تامین مالی است. بنابراین عدم تامین مالی، منجر به توقف پیشرفت دولت الکترونیک خواهد شد؛
• عدم ضمانت اجرایی در قوانین: بسیاری از قوانین وضع شده در کشور جنبه توصیه نامه ای پیدا کرده اند؛ به طوری که هیچ گونه الزام اجرایی برای آن در نظر گرفته نشده است و در صورتی که فرد مجری تمایل داشته باشد این قانون را در لیست اولویت های خود قرار می دهد. علاوه بر این تنبیه خاصی بابت عدم اجرای قانون برای مجری قانون در نظر گرفته نشده است؛
• عدم پذیرش مسئولین اجرایی: این مانع می تواند علل متعددی از جمله جهت گیری های سیاسی، فساد و عدم آگاهی از نحوه صحیح پیاده سازی دولت الکترونیک داشته باشد؛
• تعیین اولویت در انجام کارها: برنامه ها و سیاست هایی که برای پیاده سازی دولت الکترونیک در ایران گماشته می شوند دارای هیچ گونه اولویتی نیستند؛ بنابراین برنامه ها به صورت متمرکز اجرا نمی شوند و پراکندگی های فراوانی را به هنگام اجرا با خود در پی دارد؛
• عدم همکاری بین المللی: یکی از موانع توسعه دولت الکترونیک در ایران عدم همکاری با کشور های مختلف دنیا است. همکاری با کشور های دیگر منجر به توسعه سریع تر دولت الکترونیک می شود.

الزامات دولت الکترونیک

موضوع دولت الکترونیک از سال ها پیش در کشور مطرح شده است اما کشور به جز در بخش هایی خاص (هم چون بانکداری) نتوانسته است توقیفات چندانی در این حوزه به دست آورد. یکی از مهم ترین عوامل عدم توسعه دولت الکترونیک در کشور، عدم توجه کافی به الزامات آن است؛ بنابراین لازمه محقق شدن اهداف بیان شده و توسعه دولت الکترونیک در کشور، توجه دقیق به الزامات دولت الکترونیک است. در ادامه، به برخی از مهم ترین الزامات پیاده سازی توسعه الکترونیک اشاره شده است:

• استفاده از یک احراز هویت یکپارچه: احراز هویت به منزله گلوگاه و مجوز ارائه خدمت به اشخاص حقیقی و حقوقی است. با پیشرفت های صورت گرفته در حوزه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و تشکیل بانک های اطلاعاتی گسترده در حوزه های مختلف، همچون بانک اطلاعات هویتی موجود در بانک ها، روش ها و ابزار احراز هویت نیازمند تغییرات گسترده است؛
• عدم نیاز به سخت افزار و نرم افزارهای جدید: برقراری دولت الکترونیک نیازمند زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری است. در شرایط فعلی، ایجاد زیرساخت سخت افزاری با چالش های جدی هم چون هزینه تولید یا خرید، شخصی سازی و توزیع مواجه است که هریک به تنهایی دلیلی محکم برای شکست حتمی چنین رویکردهایی در تحقق دولت الکترونیک هستند؛
• حذف فرآیندهای غیرضروری: حذف فرآیندهای غیرضروری ارتباط مستقیمی با کارآیی بیشتر و کاهش هزینه ها در اجرای یک فرآیند دارد؛
• کاهش حداکثری نقش عامل انسانی در تعاملات اداری: دلیل اصلی پیاده سازی دولت الکترونیک در عرصه عمل، کاهش نقش عامل انسانی در تعاملات و به ویژه از بین بردن امضاهای طلایی در فرایندهای اداری است. گلوگاه بودن نقش عامل انسانی در فرآیندهای مختلف با آسیب های جدی در زمینه اشکال گوناگون خطا و فساد از قبیل رشوه، اتلاف وقت و خطاهای سهوی افراد در اعلام نظر، تایید یا رد موارد مختلف مواجه است.

جمع بندی

در سال های اخیر مفهوم دولت الکترونیک در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است. پیاده سازی دولت الکترونیک در بسیاری از کشورهای پیشرو موجب کاهش هزینه های دولت، افزایش رضایت شهروندان، تسریع در ارائه خدمات، کاهش فساد اداری و… شده است. موضوع دولت الکترونیک از سال ها پیش در کشور مطرح شده است اما کشور به جز در بخش هایی خاص (هم چون بانکداری) نتوانسته است توقیفات چندانی در این حوزه به دست آورد زیرا با چالش هایی مانند عدم تامین مالی، عدم ضمانت اجرایی در قوانین و عدم همکاری بین المللی مواجه است. از این رو لازمه محقق شدن اهداف بیان شده و توسعه دولت الکترونیک در کشور، توجه دقیق به الزامات دولت الکترونیک نظیراستفاده از یک احراز هویت یک پارچه، حذف فرآیندهای غیرضروری و کاهش حداکثری نقش عامل انسانی در تعاملات اداری است.

این مطالعه در اندیشکده حنان (حکمرانی نرم و فناوری های نوین) توسط حسین حیدری در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.