مالیات ستانی از کاربران حرفه ای شبکه های اجتماعی

یکی از سطوح تنظیم گری رسانه های اجتماعی، تنظیم گری در سطح کاربر است که دانش و تجربه بشر در آن به سال های اخیر برمی گردد. با شکل گیری و رشد روزافزون ظرفیت بازارهای تبلیغاتی شبکه های اجتماعی در سال های اخیر و بروز چالش هایی در خصوص نحوه تبلیغات و درآمدزایی کاربران حرفه ای شبکه های اجتماعی (اینفلوئنسرها)، جوامع مبتلا و نهادهای ملی و بین المللی آن ها مترصد وضع مقرراتی به منظور تنظیم رفتار اینفلوئنسرها در رسانه های اجتماعی شدند که این مقررات اغلب در مباحثی مانند ملاحظات افشای تبلیغات و اظهار اطلاعات تجاری و پرداخت مالیات دنبال شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

با ظهور پدیده های جدید در فضای وب جهانی به تدریج دغدغه هایی ذیل حکمرانی اینترنت برای بسیاری از کشورها، گروه ها و خانواده ها ایجاد می شود. بااین حال به موجب اجتماعی بودن و فراگیری بالای مسائل این حوزه، اتفاقات ناخوشایندی که در آن رخ می دهد گاهی موجب تسریع فرایند وضع مقررات تنظیمی لازم می شود. در سال ۲۰۱۷ یک فستیوال موسیقی لوکس در باهاما، دچار یک شکست بزرگ در اجرای برنامۀ خود شد که اینفلوئنسرها را نیز درگیر کرد. مدیرعامل شرکت رسانه ای فایر از ده ها اینفلوئنسر برجسته آمریکایی استفاده کرد تا در فستیوال خود بالغ بر ده ها هزار دلار آمریکا بفروشد؛ اما ظاهرا به دلیل مشکلات متعددی فستیوال به تعویق افتاد و درنهایت لغو شد. نارضایتی شدید و انتقادات مردم به سمت اینفلوئنسرهایی که فستیوال را تبلیغ کرده بودند نیز روانه شد. آن ها احساس می کردند مورد سوءاستفاده قرارگرفته اند. به دنبال این اتفاق، چندین نهاد و سازمان بین المللی ازجمله اتحادیه استانداردهای تبلیغات اروپا (۲۰۱۸) و شورای بین المللی خودتنظیمی تبلیغات (۲۰۱۸) تحت فشار قرار گرفتند و قوانین استاندارد و سخت گیرانه ای را در مورد تبلیغات اینفلوئنسرها تدوین کردند. در ایران نیز با افزایش استفاده از فضای مجازی و به طور ویژه اینستاگرام، بسیاری از افراد به درآمدزایی از این فضا روی آورده اند. از همین رو در پژوهش حاضر با مطالعه تجربه کشورهای منتخب به بررسی اهمیت مالیات ستانی از این افراد در ایران پرداخته شده است.

بررسی تجربه کشورهای منتخب در مالیات ستانی از اینفلوئنسرها

در ایالات متحده، کمیسیون تجارت فدرال (FTC)، بازاریابی اینفلوئنسری را یک نوع «گواهی تایید محصول» از جانب آن ها تلقی می کند که تابع قوانین مربوط به تبلیغات بومی است. FTC یک دستورالعمل روشن و در دسترس برای افشاگری اینفلوئنسرها تهیه کرده که قواعد و نکاتی را در مورد چگونگی افشای اطلاعات مناسب در رسانه های اجتماعی مشخص می کند. عربستان سعودی نیز باهدف افزایش درآمدهای غیرنفتی شروع به ایجاد پایه های مالیاتی جدید با عناوین مختلف کرده است. یکی از مواردی که در زمره خدمات مشمول مالیات بر ارزش افزوده در نظر گرفته شده است، تبلیغات اینفلوئنسرها در شبکه های اجتماعی است. از همین رو در ۱۵ اکتبر سال ۲۰۲۰، مجلس شورای سعودی مصوبه ای در راستای تلاش مضاعف برای جمع آوری مالیات بر ارزش افزوده از اینفلوئنسرهای شبکه های اجتماعی به تصویب رسانده است. ازاین رو اینفلوئنسرها علاوه بر مالیات پنج درصدی برای تبلیغاتی که مالیاتش را نپرداخته اند، برای ثبت نام دیرهنگام باید ۱۰ هزار ریال جریمه نقدی پرداخت کنند. همچنین در ترکیه در اواخر سال ۲۰۱۸ میلادی بر اساس فرمان شماره ۴۷۶ ریاست جمهوری ذیل قوانین این کشور، قانونی در خصوص خدمات تبلیغاتی ارائه شده در اینترنت ابلاغ شد. طبق این فرمان از ابتدای سال ۲۰۱۹ پرداخت ها به اشخاصی که این خدمات را ارائه می دهند مشمول مالیات بر درآمد می شود و پرداخت به واسطه ها در ارائه خدمات تبلیغاتی نیز مشمول مالیات شرکت ها با نرخ ۱۵ درصد شده اند (این نرخ با توجه به میزان درآمد تا ۴۰ درصد به صورت پلکانی قابل افزایش است).

ضرورت دریافت مالیات از بازاریابی اینفلوئنسری در ایران

درآمدهای ایران طبق یک رویه ی تاریخی وابستگی بسیاری به فروش نفت داشته است. این درآمد علاوه بر قرار گرفتن تحت تاثیر عوامل سیاسی و تحریم، به دلیل محدودیت منابع تجدید ناپذیر نفتی که سرمایه ملی به شمار می آیند، ناپایدار محسوب می شود و در سال های اخیر نیز چالش های جدی در این زمینه وجود داشته است. درآمدهای مالیاتی یکی از بهترین راه هایی است که علاوه بر ایجاد درآمد پایدار ابزاری برای تنظیم گری رفتار افراد و کسب وکارها هست. در ایران و نظام های مالیاتی سایر کشورهای جهان پایه های مالیاتی گوناگونی بر این منوال تعریف شده اند. یکی از این پایه ها مالیات بر درآمد مشاغل است. در این پایه مالیاتی لازم است فهرست مشاغل مکلف پیوسته به روزرسانی شوند و مشاغل جدید به آن اضافه و مشاغل از بین رفته نیز از آن حذف شوند.

همچنین در شرایطی که اقشار مختلف مردم طبق قانون در عناوین مختلفی ازجمله قانون مالیات بر درآمد مشمول مالیات می شوند و حتی مالیات به طور مستقیم از حقوق کارمندان و کارگرانی که درآمد بالای چهار میلیون تومان دارند کسر می شود، اینفلوئنسرها با درآمدهای قابل ملاحظه تاکنون هیچ مالیاتی نپرداخته اند. از طرفی نیز با اعلام درآمدهای ایشان در رسانه ها حساسیت های مردمی روی این موضوع بیشتر شده که بدون شک تبعیض در دریافت مالیات یا دادن اجازه فرار مالیاتی گسترده به گروهی خاص، علاوه بر دوری از حق و ایجاد حس نارضایتی عمومی کارآمدی این ابزار حکمرانی را با اشکال روبه رو خواهد کرد.

اهمیت دیگر ابزارهای مالیاتی در بسیاری از کشورهای جهان زمینه سازی برای بیان انتظارات متقابل افراد و حاکمیت است. در کشور ما تاکنون نه تنها تعامل مثبتی میان دولت  و اینفلوئنسرهای فضای مجازی(که عمدتاً هم در بستر شبکه های اجتماعی ای چون اینستاگرام فعال اند) شکل نگرفته است، بلکه آن ها از جانب دولت به رسمیت نیز شناخته نشده اند. فرامتن اعلام أخذ مالیات از اینفلوئنسرها پذیرش و به رسمیت شناختن کسب وکار آنان و تضمین حمایت از آنان از طرق مختلف حمایت از کسب وکارها از جمله اعطای مجوز تشکیل صنف و تسهیلات و… می باشد. از طرفی دولت ها برای تأمین حقوق شهروندان و ایجاد بستر فضای مجازی سالم، چهارچوب هایی را برای فعالیت های اینفلوئنسرها مشخص می کنند و به طور شفاف، صریح و در دسترس در اختیار آنان و عموم قرار می دهند.

وضعیت اقتصاد بازاریابی اینفلوئنسری در ایران

به دلیل نوظهور بودن پدیده اینفلوئنسری در ایران و جهان، قدمت و عمق مطالعات در این حوزه ناچیز است و بسیاری از ابعاد این پدیده تابه حال مورد بررسی کافی قرار نگرفته است. حوزه اقتصاد بازاریابی اینفلوئنسری نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ اما در برخی از این بررسی ها، اطلاعات اولیه ای به دست آمده است. به عنوان نمونه به گزارش روزنامه دنیای اقتصاد، صرفاً درآمد حاصل از تبلیغ و اطلاع رسانی توسط اینفلوئنسرهای اینستاگرامی در سال مبلغی در حدود ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ میلیارد تومان است. به طوری که مجموع درآمد ۶۰۰ اینفلوئنسر برتر اینستاگرام فارسی در یک سال در حدود درآمدی است که سازمان صداوسیمای ج.ا.ایران از تبلیغات به دست می آورد. هزینه متداول درج هر ویدئوی کمپین های تبلیغاتی شرکت های مختلف در صفحات اینفلوئنسرهای اینستاگرام، مبلغی در حدود پنج تا صد میلیون تومان است و هرکدام از اینفلوئنسرهای اینستاگرام روزانه تعداد قابل توجهی از چنین ویدئوها و استوری های تبلیغاتی را در صفحات خود با مخاطبانشان به اشتراک می گذارند.

ازنظر وضعیت قانونی نیز به رغم این که سازمان امور مالیاتی کشور اعلام کرده برای شبکه های اجتماعی هیچ محدودیتی بابت شمول مالیات وجود ندارد و فعالان فضای مجازی مثل بقیه افرادی که در فضای واقعی فعالیت می کنند حتماً مشمول مالیات می شوند، اما اقدامات درخوری در این زمینه صورت نگرفته است. طبق پژوهش ها و بررسی های انجام شده در تعامل با مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، بندی با موضوع دریافت مالیات برای قرار گرفتن در ماده واحده بودجه سال (۱۴۰۰) به شرح زیر تدوین و به تصویب نمایندگان رسید. این بند به شرح زیر است:

«درآمدهای کاربران دارای بیش از ۵۰۰ هزار دنبال کننده رسانه های کاربر محور از محل تبلیغات مشمول مالیات بر درآمد خواهند بود. سازمان امور مالیاتی کشور مکلف است ظرف دو ماه از لازم الاجرا شدن این بند دستورالعمل اجرایی مربوط به اخذ مالیات از درآمدهای کاربران حرفه ای رسانه های کاربر محور از محل تبلیغات را تهیه و به تأیید وزیر اقتصاد و امور دارایی برساند، سازمان امور مالیاتی کشور مکلف است لیست مؤدیان مالیاتی و خود اظهاری تهیه شده توسط آن ها را تهیه و در سایت سازمان در منظر عموم قرار دهد.»

    یکی از مباحثی که ممکن است توسط مخالفین دریافت مالیات از اینفلوئنسرها طرح  شود، بیان این نقد است که نمایندگان مجلس شورای اسلامی بجای مالیات بر درآمد، مالیات بر تعداد دنبال کنندگان را مدنظر دارند. این در حالی است که مبنای این مصوبه دریافت مالیات از درآمد حاصل از تبلیغات اینفلوئنسر ها در فضای مجازی است. نکته حائز اهمیت در این زمینه تعیین محدوده ای برای بررسی درآمد های تبلیغاتی افراد شاخص است. ازاین رو به منظور سهل بودن و امکان پذیری سازوکار دریافت در ابتدا، اینفلوئنسرهای بالای ۵۰۰ هزار دنبال کننده موردتوجه قانون قرارگرفته اند. بدیهی است در یک سیستم مالیاتی ایده آل تمام درآمد های افراد قابل رصد و بررسی است و با توجه به محل، مقدار و نحوه به دست آمدن درآمد، مالیات های گوناگونی با نرخ های متفاوت دریافت می شود. اما آیا تا زمان رسیدن به این سیستم مالیاتی ایده آل باید به بهانه اینکه در جزییات امکان ایجاد مشکلاتی است، اصل افزودن پایه مالیاتی جدید را زیر سوال برد؟ یا هرکدام را پیگیری کرده و طبیعتا زمانی که سیستم برقرار شد به راحتی سایر پایه ها را به آن افزوده شود.

    با توجه به نکاتی که مطرح شد و بررسی متن مصوبه سه شرط برای دریافت این مالیات وجود دارد؛ ۱- افراد باید بالای۵۰۰ هزار دنبال کننده باشند، ۲- درآمدی که کسب می کنند حاصل از فعالیت در صفحه و کانال مجازی شان باشد و ۳- این درآمد از محل تبلیغات باشد. مشخص است هرکدام از این شروط نباشد افراد وارد گردونه بررسی نمی شوند. ازاین رو این درآمد همانند درآمد بقیه اقشار و کسب و کار های جامعه ازجمله کارمندان، کارگران، معلمان، شرکت ها و … مشمول مالیات می شود.

سازوکارهای پیشنهادی برای اجرا

در کشورهایی که زیرساخت های قانونی و بانکی برای دریافت مالیات بر درآمد اشخاص دارند، نظام مالیاتی جامعی حکم فرما است که با دقتی بالا می تواند مالیات تکلیفی آحاد جامعه را ذیل تراکنش های مالی مختلف آنان ردگیری و محاسبه کرده و حتی پرداخت آن را نیز تضمین کند. در ایران به رغم پیگیری و بررسی این زیرساخت ها همچنان موانعی بر سر اجرای این طرح وجود دارد. ازاین رو سازوکارهای مرسوم دیگری برای دریافت مالیات بر درآمد حاصل از تبلیغات اینفلوئنسرهای فضای مجازی مطابق زیر ارائه می شود:

اول: شناسایی اینفلوئنسرهای مکلف

علاوه بر خود اظهاری کاربران و احراز صحت اطلاعات اظهارشده از جانب سازمان امور مالیاتی کشور، تهیه فهرستی از کاربران حرفه ای رسانه های کاربر محور دارای بیش از پانصد هزار دنبال کننده می تواند از جانب اپراتورهای انسانی سازمان امور مالیاتی کشور نیز در یک بازه زمانی محدود انجام و به صورت سالانه به روز شود. همچنین می توان از هوش مصنوعی و برنامه نویسی ربات های خزنده روی رسانه های کاربر محور، کاربرهای دارای بیش از پانصد هزار دنبال کننده را شناسایی و فهرست کرد.

دوم: تعیین میزان مالیات موظفی

بر اساس متن مصوبه، مالیات بر مبنای خود اظهاری دریافت خواهد شد؛ بدین معنی که اینفلوئنسرها به عنوان مخاطب این قانون به صورت خود اظهاری درآمد سالیانه خود را اعلام کنند. در کنار سازوکار طراحی شده برای خود اظهاری که در متن قانون ذکر شده؛ سازمان امور مالیاتی کشور به عنوان مجری این مصوبه می تواند از سازوکارهای دیگری برای افزایش دقت و شفافیت این موضوع استفاده کند؛ ازجمله سامانه مودیان مالیاتی سازمان امور مالیاتی کشور می تواند در آیین نامه اجرایی این مصوبه تعیین کند، هزینه های تبلیغاتی مودیان مالیاتی که تبلیغات خود را به اینفلوئنسرها می دهند و هزینه می کنند در صورتی مقبول است و سازمان مذکور آن را می پذیرد که مورد تایید اینفلوئنسرها باشد.

سوم: تضمین پرداخت مالیات توسط مکلفین

مهم ترین ضمانت اجرا در این تبصره ارائه فرصت به مردم برای نظارت بر اینفلوئنسرها است. چراکه سازمان امور مالیاتی موظف است با تهیه آیین نامه ای زمینه لازم برای در دسترس عموم قرار گرفتن ادعاهای اینفلوئنسرها در مورد درآمد سالیانه خود را فراهم کند و این مخاطبین، دنبال کنندگان و احتمالاً رقبای اینفلوئنسرها هستند که در مقام قضاوت این ادعاها بر خواهند خواست. شایان ذکر است که مهم ترین دارایی اینفلوئنسرها چهره مشهور آن ها است که با رفتارهای غیرقانونی و متهم شدن به دروغ گویی و فرار مالیاتی، تمامی دارایی آن ها در معرض نابودی قرار خواهد گرفت.

جمع بندی

پژوهش حاضر با مطالعه تجربه کشورهای آمریکا، عربستان و ترکیه به بررسی اهمیت مالیات ستانی از این افراد در ایران پرداخته شده است. وضعیت اقتصاد بازاریابی اینفلوئنسری در ایران نشان دهنده ی این موضوع است که درآمد حاصل از تبلیغ و اطلاع رسانی توسط اینفلوئنسرهای اینستاگرامی در سال مبلغی در حدود ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ میلیارد تومان است؛ به طوری که مجموع درآمد ۶۰۰ اینفلوئنسر برتر اینستاگرام فارسی در یک سال در حدود درآمدی است که سازمان صداوسیمای ج.ا.ایران از تبلیغات به دست می آورد. بدون شک تبعیض در اخذ مالیات یا دادن اجازه فرار مالیاتی گسترده به گروهی خاص علاوه بر دوری از حق و ایجاد حس نارضایتی عمومی، کارآمدی این ابزار حکمرانی را با اشکال روبه رو خواهد کرد.

با لحاظ نکاتی که ذکر شد از نظر اقدامات قانونی نیز بندی با موضوع دریافت مالیات برای قرار گرفتن در ماده واحده بودجه سال (۱۴۰۰) به تصویب نمایندگان رسیده است که پژوهش حاضر سازوکارهایی را برای انجام آن پیشنهاد داده است که عبارت اند از: شناسایی اینفلوئنسرهای مکلف، تعیین میزان مالیات موظفی و تضمین پرداخت مالیات توسط مکلفین.

 این مطالعه در اندیشکده اقتصاد دانش بنیان و با همکاری عسگر سرمست و رضا ملکی در بهار سال ۱۴۰۰ انجام شده است.