افزایش پذیرش و تزریق واکسن کووید ۱۹ از طریق شناخت رفتاری جامعه

پس از به وجود آمدن بحران کرونا در جهان پزشکان بسیاری به دنبال تولید واکسن هایی موثر برای پیشگیری و درمان این بیماری بودند. با تولید واکسن های ایمن و کارآمد در جهان، دولت ها در پی آن شدند تا با طراحی و به‌ کارگیری سیاست ها و استراتژی هایی موثر، ضمن ایجاد پذیرش در مردم نسبت به این واکسن ها که در شرایط اضطراری مجوز استفاده گرفته بودند، در سریع ترین زمان ممکن، همه مردم خود را واکسینه کرده و ایمنی جمعی ایجاد کنند؛ اما برای اینکه این سیاست ها موثر و کارآمد باشند، لازم است تا بر اساس یک فهم عمیق و واقعی و مبتنی بر شواهد علمی از تصمیم گیری و رفتار انسان ها در جوامع نوشته شده باشند.

ضرورت و اهداف پژوهش

با شیوع ویروس کرونا، دولت ها و مراکز سیاست گذاری با چالش های متعددی مواجه شدند. یکی از این چالش ها طراحی و به ‌کارگیری سیاست ها و استراتژی های موثر برای ایجاد پذیرش در جامعه نسبت به واکسن کرونا و تزریق آن می باشد. کارآمدی این سیاست ها منوط به وجود فهمی عمیق، واقعی و مبتنی بر شواهد علمی از رفتار انسان می باشد، چراکه طبق پژوهش ها، فاکتورهای روان شناختی و اجتماعی متعددی بر رفتار تزریق واکسن انسان ها دخیل هستند. تیم های بینش های رفتاری، جدیدترین نسل مراکز حل مسئله جهانی هستند که در سال های اخیر با همکاری و سفارش دولت ها و سازمان های جهانی اقدام به پژوهش های گسترده در موضوع پذیرش و تزریق واکسن توسط جوامع کرده اند. امروزه استراتژی ها و توصیه های آگاه از علوم رفتاری این تیم ها که با هدف تغییر رفتار جوامع طراحی شده اند، در دستور کار دولت های مختلف دولت هایی چون انگلیس، کانادا و آمریکا و سازمان های جهانی چون سازمان بهداشت جهانی قرار گرفته است. مطالعه حاضر در پی آن است تا با گردآوری و مرور مطالعات و تالیفات انجام شده در این حوزه توسط مراکز دولتی، جهانی، دانشگاهی، و خصوصی، اولا شناخت عمیق تری از فاکتورها و محرک های موثر بر پذیرش و تزریق واکسن ایجاد کند. در ثانی توصیه ها و استراتژی هایی مبتنی بر علوم رفتاری برای افزایش میزان تزریق واکسن در جامعه ارائه دهد. این توصیه‌ها می‌توانند در تکمیل جعبه ابزار سنتی سیاست‌گذاران (قانون‌گذاری، اطلاع‌رسانی عمومی و استفاده از ابزارهای مالی چون وضع جریمه)، ابزارهایی جدید برای حل این مسئله در اختیار بگذارنند. ستاد ملی مقابله با کرونا می تواند از این استراتژی ها مانند آنچه مراکز سیاست گذاری کشورهای پیشرفته انجام می دهند برای کارآمد کردن سیاست های خود با هدف افزایش پذیرش واکسن کرونا و بعد میزان تزریق آن توسط جامعه و ایجاد ایمنی جمعی بهره بگیرد.

توصیه ها و استراتژی های رفتاری

پژوهش های رفتاری نشان داده اند سه دسته از عوامل بر تزریق واکسن موثرند. در اینجا، به بخشی از عوامل و راهبردهای ذکرشده در گزارش اصلی اشاره خواهد شد. این عوامل عبارتند از:

نفوذ اجتماعی

عموم مردم به میزان زیادی تحت تاثیر باورها و رفتارهای جامعه هستند. پذیرش و تزریق واکسن نیز محصول ادراک فرد از این است که عموم مردم یک جامعه یا گروه خاص در مقابل تزریق واکسن چه واکنشی را از خود نشان می دهند. از قدرت نفوذ اجتماعی با اتخاذ استراتژی های زیر می توان استفاده کرد:

• استفاده از هنجارهای توصیفی موافق با واکسیناسیون و برجسته سازی آن ها: صحبت از «باید» ها تاثیر زیادی بر رفتارهای اجتماعی ندارد و صرف بیان اینکه «مردم باید واکسن بزنند» منجر به افزایش معنی دار میزان واکسیناسیون نخواهد شد. برخلاف آن، ایجاد این ادراک که «بیشتر مردم واکسن زده اند» یا «بیشتر مردم تمایل به تزریق واکسن داشته و در حال تزریق آن هستند» می تواند پذیرش و تزریق واکسن را افزایش دهد (۱)؛
• فعال کردن تمایل مردم برای جبران لطف کادر درمان در مبارزه با کرونا: به خاطر زندگی اجتماعی، مردم تمایل زیادی دارند تا لطف و محبت دیگران را جبران کنند و این قاعده که به آن قاعده عمل متقابل می گویند، امروزه در حال تبدیل شدن به یکی از ابزارهای ثابت سیاست گذاران و موسسات تبلیغاتی می باشد (۲). در موضوع واکسیناسیون، یادآوری این موضوع به مردم که «کادر درمان برای مبارزه با کرونا نیاز به شما دارند تا واکسن بزنید»، می تواند باعث افزایش تمایل افراد به تزریق واکسن شود (۳)؛
• استفاده از قدرت روایت شخصی برای تشویق به واکسیناسیون: روایت‌های شخصی و داستان گویی ها می توانند ادراک افراد از اینکه عموم جامعه چه کاری انجام می دهند را تحت تاثیر قرار دهند (۴). برای همین باید روایت ها و نمونه هایی خُرد و شخصی از اثرگذاری و کارآمدی واکسن در نجات جان افراد، مرک افراد بر اثر کوتاهی در تزریق واکسن، تجربه بیمارستنی سخت مبتلایان به کرونا که واکسن نزده بودند و موارد مشابه را ساخته و مطرح کرد.

انگیزه

فاکتورهای مختلفی بر انگیزه تزریق واکسن دخیل هستند؛ مانند ادراک از خطر و شیوع کرونا (۵) ادراک از عوارض جانبی واکسن (۶) و  پشیمانی پیشبینی شده (۵). در این بخش بر اساس جدیدترین یافته های پژوهشی موثرترین انگیزه های دخیل بر تزریق واکسن بیان شده اند:

• پررنگ کردن انگیزه کمک به افراد مورد علاقه: افراد ممکن است بر اساس انگیزه های متفاوتی اقدام به تزریق واکسن بکنند. یکی از این انگیزه ها که پژوهش های انجام گرفته شده در کرونا کارآمدی آن را ثابت کرده اند، تمایل افراد به حفاظت و حمایت از دوستان و اعضای خانواده خود است. با برجسته کردن این انگیزه می توان تمایل به واکسیناسیون را افزایش داد (۷)؛
• برجسته سازی مزیت های اجتماعی: یکی از موثرترین قسمت هایی که این راهبرد می تواند در آن باعث ایجاد رفتار مطلوب شود، در مورد بهبود وضعیت اجتماعی است. باید افراد را به سمت علاقه ذاتی ‌شان (بازگشت به زندگی اجتماعی معمولی) هدایت کرده و آن ها را به تزریق واکسن برای رسیدن به این علاقه تشویق کرد (۳). تمرکز بر این مزیت ها، چون که ملموس و «قابل بهره» هستند، باعث می شود رفتار سریع تر انجام بشود؛
• مقابله با تصورات غلط: در طول روند واکسیناسیون افراد بسیاری به دنبال اطلاعات هستند و بر اساس یافته های خودشان تصمیم واکس نزدن را می گیرند. در اینجا نباید به دنبال خبرهای جعلی یا پاسخگویی به شبهات دیگر رسانه ها بود. راهبرد ساده، سریع و مطلوب آن است که اخبار و اطلاعات غلط نادیده گرفته شده و صرفا در سریعترین زمان و گسترده ترین بستر اخبار و اطلاعات صحیح انتشار پیدا کنند (۸).

شکاف قصد و عمل

 تمایل و قصد تزریق واکسن لزوما منجر به رفتار نمی شود. چه بسیار افرادی که تمایل به واکسینه شدن دارند، اما به خاطر این مکانیسم روان شناختی رفتار مدنظر را از خود نشان نمی دهند. از این حیث نمی‌توانن تمام افراد واکسن‌نزده را مخالف واکسیناسون دانست؛ بلکه بسیاری بخاطر اهمال‌کاری و سایر دلایل مشابه اقدام به تزریق واکسن نمی‌کنند. با اعمال راهبردهایی می توان نرخ تبدیل قصد و نیت به عمل را افزایش داد. در این بخش موثرترین این روش ها بیان شده اند:

• یادآوری واکسیناسیون به افراد: یادآورها از ابزارهای بسیار ساده، ارزان و در عین حال موثر در تغییر رفتار هستند که دانشمندان علوم رفتاری به عنوان ابزار سیاست گذاری به مراکز دولتی معرفی کرده اند. اگر این یادآورها (به عنوان مثال پیامک) از منابع معتبر فرستاده شوند، اصول متقاعدسازی در آن ها استفاده شود و اطلاعاتی درباره چگونگی اقدام راحت برای تزریق واکسن در بر داشته باشند، موثر خواهند بود (۹)؛
• استفاده از قدرت شبکه های اجتماعی: برای این کار می توان از افرادی که واکسن تزریق کرده اند درخواست شود تا همسالان و اطرافیان خود را برای واکسینه شدن تشویق کرده و در فرایند ثبت نام، پیدا کردن محل تزریق و انتقال به آنجا حمایت و تا پایان این فرایند یاریشان کنند. همچنین شبکه های اجتماعی (شبکه اطرافیان) می توانند تزریق واکسن را تقویت کنند (۱۰)؛
• ایجاد ادراک ساده و در دسترس بودن واکسیناسیون به صورت عمومی: برای افزایش استقبال از واکسن، می بایست دسترسی ساده، ارزان و راحتی برای عموم مردم ایجاد کرده و فراتر از آن باید موانع رفتاری شامل ادراک از سختی و راحت نبودن مراجعه به مراکز واکسیناسیون را حذف کرد؛ بنابراین در بسترهای مختلف رسانه ای باید تزریق واکسن یک کار راحت و بدون هزینه تلقی شود.

در تمام سیاست گذاری های پذیرش واکسن در جامعه، اعتماد (به دولت و سیستم درمانی که یکی از پیش بین های موثر بر تزریق واکسن است) موثربودن و ایمنی (نسبت به عوارض جانبی) واکسن کرونا می بایست محور تلاش ها باشد.

برای اجرایی سازی استراتژی های بیان شده، علاوه بر تلاشی که هر نهاد باید بکند، می توان از چند ابزار و بستر کارآمد نیز بهره جست؛ مانند سامانۀ پیامکی و ارسال پیام‌های آگاه از علوم رفتاری، سامانۀ تماس تلفنی،‌ تیزرهای تلویزیونی، اخبار صدا و سیما، ظرفیت افراد واکسینه شده و ظرفیت پزشکان و کادر درمان.

جمع بندی

با شیوع ویروس کرونا، دولت ها و مراکز سیاست گذاری با چالش های متعددی مواجه شدند. یکی از این چالش ها طراحی و به کارگیری سیاست ها و استراتژی های موثر برای ایجاد پذیرش در جامعه نسبت به واکسن کرونا و تزریق آن می باشد. پژوهش های مختلفی که در این زمینه انجام گرفته اند نشان داده اند که سه دسته از عوامل بر تزریق واکسن موثرند. این عوامل عبارتند از «نفوذ اجتماعی» با استفاده از استراتژی های مانند استفاده از هنجارهای توصیفی موافق با واکسیناسیون و برجسته سازی آن ها، «ایجاد انگیزه» با استراتژی هایی مانند پررنگ کردن انگیزه کمک به افراد مورد علاقه و «شکاف قصد و عمل» با استراتژی هایی همچون یادآوری واکسیناسیون به افراد.

این مطالعه در مرکز بینش های رفتاری ایران با همکاری محمدحسن ابراهیم کنی و علیرضا گیوزاد و به سفارش دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌ و در اختیار کمیته اطلاع رسانی و مدیریت جو روانی کرونا در ستاد ملی مقابله با کرونا قرار گرفت