سازوکارهای خدماتی نهاد دین در عربستان سعودی

طلاب علوم دینی ایران با مشکلات معیشتی رو به ‌رو هستند و نحوۀ تامین مالی هزینه ‌های این قشر، با چالش‌ هایی مواجه است. بر اساس مطالعه تطبیقی با عربستان سعودی به منظور بهبود وضعیت رفاهی طلاب علوم دینی ایران، تامین مالی طلاب دینی در عربستان با سایر رشته ‌های دینی تفاوتی ندارد و به طور کامل توسط دولت پوشش داده می ‌شود. همچنین هزینه‌ های جانبی تحصیل مانند هزینه ‌های مسکن و خدمات درمانی نیز لحاظ شده است. از دیگر ویژگی ‌های نهاد دینی عربستان می‌ توان به یکپارچگی نظام خدمت ‌رسانی در نظام آموزش دینی، کم ‌هزینه بودن سیستم خدماتی و ایجاد و توسعه فرصت ‌های شغلی این رشته اشاره نمود.

ضرورت و اهداف پژوهش

با توجه به وجود مشکلات معیشتی طلاب علوم دینی در ایران و اهمیت موضوع نحوه تامین مالی و امکان بهره‌ گیری حوزه از کمک‌ های دولتی، شایسته است که به شناخت و تحلیل این مسئله پرداخته شود. به این منظور، وضعیت طلاب و عالمان دینی در عربستان سعودی مورد مطالعه قرار می ‌گیرد. هدف این پژوهش، بررسی وضعیت رفاهی طلاب علوم دینی عربستان و چگونگی خدمت ‌رسانی به ایشان در دوران تحصیل و نیز دوران پس از تحصیل به مثابه عالمان دینی این کشور است.

بررسی وضعیت خدمت‌ رسانی به طلاب علوم دینی عربستان

در این بخش، خدمت‌ رسانی به طلاب در چهار حوزه معیشت، آموزش، سلامت و مسکن مورد بررسی قرار می ‌گیرد:

۱- حوزه معیشت

تمامی دانشجویان دانشگاه ‌های دولتی عربستان، اعم از سعودی ‌ها و غیرسعودی ‌های بورسیه و دانشجویان علوم دینی و علوم غیردینی، خدماتی در حوزه نیاز معیشتی دریافت می ‌کنند. تحصیلات دانشگاهی در عربستان سعودی به طور کامل رایگان است و افزون بر آن بر طبق قوانین وزارت تعلیم عربستان سعودی، تمامی دانشجویان محصل در دانشگاه‌ های دولتی، از شهریه برخوردار هستند. از جمله هزینه ‌های دیگری که توسط دولت پوشش داده می‌ شوند، می ‌توان به اعطای جوایز تحصیلی به دانشجویان برتر، کمک‌ هزینه برای شرایط خاص، رایگان بودن سرویس ‌های دانشگاه، خدمات ورزشی رایگان، وعده ‌های غذایی ارزان، و هزینه بلیط رفت و برگشت به وطن برای دانشجویان بورسیه خارجی اشاره کرد.

احمد عیسی، وزیر کنونی تعلیم در عربستان، از سیاست رایگان بودن تحصیل در دانشگاه انتقاد می‌ کند. او معتقد است که این حمایت ‌های دولتی ارزش علم ‌اندوزی را نزد دانشجویان کاسته و آنها هیچ برآوردی از هزینه‌ های سنگینی که برای تحصیل ایشان فراهم شده است، ندارند. از طرفی دیگر، با گذشت چند دهه از برقراری شهریه برای دانشجویان، میزان آن در طول این سال‌ها همواره بدون تغییر بوده است. در حالی که قیمت ‌ها و هزینه ‌ها در این سال‌ ها با تورم رو به ‌رو بوده است.

۲- حوزه آموزش

از مهمترین محورهای بررسی خدمات نهادهای علمی به مخاطبان و وابستگان خود، کیفیت خدمات آموزشی و پژوهشی است. یکی از نقاط قوت خدمات آموزشی در دانشگاه ‌های عربستان، دسترسی گسترده، آسان، نامحدود و رایگان دانشجویان، اساتید و فارغ ‌التحصیلان به «پایگاه ‌های داده» است. همچنین به منظور افزایش دسترسی به منابع، بن خرید کتاب نیز به دانشجویان تحصیلات تکمیلی داده می ‌شود.

۳- حوزه سلامت

یکی از بهترین تسهیلات در نظر گرفته شده برای دانشجویان بورسیه، تامین کامل هزینه ‌های درمانی خود و خانواده ‌های ایشان است. گذشته از بیمه کامل درمانی، برای برخی خدمات پزشکی که بیشتر جنبه غیردرمانی دارند )مانند خرید عینک و جرم‌ گیری دندان) نیز تخفیفاتی به تمامی دانشجویان و اساتید ارائه می ‌شود.

۴- حوزه مسکن

برای دانشجویان مجرد خارجی که بورسیه دارند، خوابگاه ‌های مبله و رایگان وجود دارد. همچنین به میزان دو برابر شهریه، در همان آغاز به دانشجویان تازه ‌وارد پرداخت می ‌شود تا واحد مسکونی خویش را تجهیز و کم و کسری آن را جبران نمایند. اما از دانشجویان داخلی برای سکونت در خوابگاه‌ های دانشگاهی هزینه دریافت می‌شود. به علاوه، یکی از محورهای طرح توسعه دانشگاه ‌های سعودی، ساخت مجتمع‌ های مسکونی اساتید است که به صورت استیجاری در طول خدمت در اختیار اعضای هیئت تدریس قرار می ‌گیرد.

وضعیت رفاهی طلاب علوم دینی عربستان پس از دوران تحصیل

در یک دهه اخیر، بحث بیکاری فارغ ‌التحصیلان علوم دینی و به طور خاص رشته شریعت، در رسانه ‌های عربستانی مطرح است. با این حال، برآوردها نشان می ‌دهد که دست‌ کم جمعیتی معادل با شصت تا هفتاد درصد از دانش ‌آموختگان مرد این رشته ‌ها، با همین مدرک خود، در سال‌ های پس از تحصیل در دانشگاه، مشغول به کار می‌ شوند.

زمینه ‌های اشتغال دانش‌ آموختگان علوم دینی در عربستان را می ‌توان حوزه آموزش، حوزه تبلیغ و حوزه قضایی دانست. جدا از این حوزه‌ ها، استخدام در ارتش و نیروی نظامی، هیئت ‌های شرعی در بانک‌ های اسلامی و واعظ دینی در زندان ‌ها نیز از فرصت‌ های شغلی این افراد محسوب می ‌شوند.

کلیت نظام خدمت‌ رسانی به طلاب در عربستان

پس از بررسی تفصیلی انجام‌ شده در این پژوهش، لازم است که با نگاه به کلیت نظام خدمت ‌رسانی به طلاب علوم دینی در عربستان و مقایسه آن با وضعیت خدمت ‌رسانی به طلاب شیعه در ایران، مشخصه ‌های مهم این نظام عربستانی تحلیل شود. بر این اساس، برای این نظام می ‌توان ویژگی ‌های زیر را برشمرد:

یکپارچگی نظام خدمت‌ رسانی در نظام آموزش دینی سعودی:

با توجه به چتر نظارتی حاکمیت عربستان بر تمام لایه ‌های تعلیم دینی در این کشور، طلاب و عالمان دینی هر گونه حمایتی را از دولت دریافت می‌ کنند. در نتیجه این سیاست، تعامل میان نهاد دین و نهاد قدرت به حداکثر رسیده و این دو نهاد به خوبی ظرفیت ‌ها، مسائل، دغدغه‌ ها و اهداف یکدیگر را می ‌شناسند و متناسب با این شرایط حرکت خود را سامان می ‌دهند. همچنین امکان مدیریت فضای آموزشی توسط دولت نیز وجود دارد. به این معنی که دست ‌اندرکاران دولتی به راحتی می ‌توانند از بحث خدمات، به عنوان اهرم فشار بر دانشجویان استفاده کرده و شرایط خود را تحمیل کنند.

کم ‌هزینه بودن سیستم خدماتی عربستان:

قطع شدن خدمات پس از اتمام سنوات تحصیلی و لزوم رقابت افراد در بازار کار، سبب شده است که سیستم خدماتی عربستان به طلاب جز چندین سال تحصیل و درس‌ آموزی، هزینه دیگری نداشته باشد.

یکسان ‌نگری میان طلاب علوم دینی و دیگر دانشجویان:

در سیستم حمایتی دولت عربستان از نظام آموزش عالی، تفاوت چندانی میان دانشجویان علوم دینی و دیگر دانشجویان نیست. این مهم سبب شده است تا مزیت‌ های مالی در شکل ‌دهی به هویت مستقل گروه اجتماعی عالمان دینی کمترین نقش را داشته باشد. از این رو، اتهام ‌هایی مانند «ویژه ‌خواری»، چنانکه در ایران نسبت به طلاب علوم دینی مطرح است، در عربستان بی ‌معنا است.

منابع تامین مالی:

در حوزه آموزش، عمده بار تامین مالی نظام آموزشی بر عهده دولت و از طریق بودجه ‌های وزارت تعلیم و دانشگاه ‌ها تامین می‌ شود. درآمدهای جذب‌ شده از طریق اوقاف و خیریه درصد ناچیزی از مخارج دانشگاه ‌ها را شکل می ‌دهد.

سطح رفاه اجتماعی عالمان دینی:

چنانکه گفته شد دانشجویان دینی و غیردینی به لحاظ سطح رفاه با یکدیگر تفاوتی ندارند. اما در یک نگاه کلی، وضعیت رفاهی تحصیل ‌کرده‌ های علوم دینی (پس از فراغت از تحصیل) در عربستان متوسط است. اگرچه عموم این افراد پس از فراغت از تحصیل با مشکل چندانی برای استخدام رو به ‌رو نیستند، با این حال، نرخ بیکاری در این رشته‌ ها نسبت به رشته‌ های مهندسی و پزشکی بیشتر است.

جمع‌ بندی

یکی از ضرورت‌ های لازم در حوزه طلاب علوم دینی در کشور این است که وضعیت معیشتی آنان مورد بررسی قرار بگیرد. در این خصوص، مطالعه تطبیقی درباره نهاد دین در عربستان سعودی انجام شد. بر اساس نتایج این بررسی، تامین مالی هزینه ‌های تحصیل دانشجویان، در علوم دینی و غیردینی، برعهده دولت است. بنابراین مزیتی ویژه برای طلاب دینی محسوب نمی ‌شود. علاوه بر این، هزینه ‌های مسکن، سلامت و معیشت نیز توسط دولت پوشش داده می‌ شود. وضعیت شغلی طلاب دینی پس از تحصیل نیز از شرایط متوسطی برخوردار است.

این مطالعه در اندیشکده مرصاد و توسط حامد دهقانی فیروزآبادی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.