چالش های تنش زدایی روابط ایران و عربستان
ریشه یابی تنش های بین دو کشور ایران و عربستان و ابتکارهای ایران برای تنش زدایی از روابط دو کشور
ایران و عربستان سعودی روابط پرفراز و نشیبی را در چهل سال گذشته پشت سر گذاشته‌اند. روابط این دو کشور بر بخش زیادی از تحولات منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا سایه انداخته است. به همین دلیل تداوم تنش ها و روابط خصومت آمیز کنونی می‌تواند پیامدهای منفی متعددی را برای این کشورها و منطقه به دنبال داشته باشد. در راستای تنش زدایی از روابط دو کشور وزیر امور خارجه ایران در خرداد ۱۳۹۸ در بغداد دو پیشنهاد «پیمان منع تجاوز» و «تشکیل مجمع گفت و گوهای امنیتی» را مطرح کرد که البته نه از طرف عربستان و نه هیچ یک از کشورهای حاشیه خلیج فارس با استقبال رو‌به‌رو نشد.
ضرورت و اهداف پژوهش
روندهای سیاسی و امنیتی منطقه غرب آسیا در چهار دهه گذشته به انحاء مختلف تحت تاثیر روابط رقابت‌آمیز و حتی توأم با خصومت ایران و عربستان قرار داشته است. اهمیت این موضوع باعث شده که مسئله تنش زدایی میان ایران و عربستان همواره جزء مسائل مهم منطقه باشد. برخلاف نظر بسیاری از تحلیل گران اختلافات ریشه‌دار میان ایران و عربستان به روابط میان دو کشور بر‌می‌گردد و صرفا محصول مداخلات خارجی در امور آنان نیست. علاوه بر این لابی های سعودی-اماراتی در واشنگتن حاکی از این است که در حال حاضر نه تنها آمریکا شرکای منطقه‌ای خود را به سوی تخاصم با ایران سوق نمی‌دهد بلکه خود این کشورها هستند که “تهدید” ایران را به مرکز توجه کاخ سفید می‌آوردند. لذا در شرایط کنونی خنثی سازی خصومت عربستان نسبت به ایران و فراهم آوردن شرایط همکاری سازنده برای حل و فصل مسائل امنیتی منطقه ضروری است.
گفتارهایی در بررسی روابط ایران و عربستان
در این پژوهش در مجموع ۱۶ مصاحبه تخصصی با کارشناسان داخلی و خارجی صورت گرفته است. هدف از این مصاحبه ها بررسی ریشه تنش های دو کشور، دلایل عدم استقبال سعودی ها از ابتکار اخیر ایران و گام های ضروری برای اعتمادسازی بوده است. ذکر این نکته ضروری است که علیرغم تلاش برای گفت و گو با شخصیت های علمی و سیاسی سعودی، هیچ پاسخی از افراد ساکن عربستان و خارج آن دریافت نشد. در ادامه این بخش به معرفی افرادی که مورد مصاحبه قرار گرفته‌اند می‌پردازیم.
| ردیف | نام | سمت‌ها و سوابق |
| ۱ | تامر بداوی | تحلیلگر روابط ایران و همسایگان عرب آن و پژوهشگر مهمان در مدرسه حکمرانی فراملی در انستیتوی دانشگاه اروپا |
| ۲ | پل پیلار | استاد دانشگاه جوج تاون آمریکا و تحلیلگر سابق مسائل غرب آسیا در سازمان سیا |
| ۳ | فاتیحا دازی‌هنی | استادیار دانشگاه لیل فرانسه و محقق مسائل سیاسی و امنیتی خلیج فارس در موسسه تحقیقات استراتژیک دانشگاه ارتش |
| ۴ | حسن دانایی‌فر | دیپلمات و تحلیلگر مسائل غرب آسیا و سفیر سابق ایران در عراق |
| ۵ | حسن درویش‌وند | کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا و رئیس اداره امور عربستان در وزارت خارجه |
| ۶ | احمد دستمالچیان | سفیر سابق ایران در لبنان و اردن و کاردار پیشین در عربستان سعودی |
| ۷ | جیمز دورسی | محقق ارشد مؤسسه مطالعات خاور میانه آمریکا و استاد مدرسه مطالعات بین‌المللی دانشگاه نانیانگ سنگاپور |
| ۸ | حمیدرضا دهقانی | دستیار وزیر و مدیر کل خاورمیانه و شمال آفریقا در وزارت امور خارجه |
| ۹ | محمدرضا رئوف شیبانی | سفیر سابق ایران در سوریه، لبنان و اردن و معاون سابق وزارت امور خارجه در امور عربی |
| ۱۰ | سید سلمان صفوی | تحلیلگر ارشد مسائل غرب آسیا و رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن |
| ۱۱ | طلال عتریسی | تحلیلگر مسائل غرب آسیا و استاد جامعه‌شناسی دانشگاه لبنان |
| ۱۲ | مهران کامروا | استاد دانشگاه و رئیس مطالعات بین‌المللی و منطقه‌ای دانشگاه جورج تاون قطر |
| ۱۳ | انیس لوالوا | پژوهشگر ارشد بنیاد پژوهش علمی پاریس و نایب رئیس موسسه تحقیق و مطالعات خاورمیانه و مدیترانه |
| ۱۴ | هادی محمدی | کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا |
| ۱۵ | ریچارد مورفی | دیپلمات پیشین و کهنه‌کار آمریکایی، سفیر پیشین آمریکا در عربستان سعودی و معاون وزیر خارجه آمریکا در امور خاورمیانه |
| ۱۶ | شیرین هانتر | استاد دانشگاه جورج تاون آمریکا و متخصص مسائل سیاسی ایران، غرب آسیا و اسلام سیاسی |
ریشه دشمنی ها و تنش های ایران و عربستان
نتایج مصاحبه های صورت گرفته در این پژوهش نشان دهنده این موضوع است که در مجموع دو دیدگاه در ایران در خصوص ریشه یابی تخاصم میان تهران و ریاض وجود دارد. در نگاه اول ایران شروع‌کننده تخاصم است یا دست کم سهمی برابر با عربستان در تنش زایی دو کشور دارد و در دیدگاه دوم این مسئله عنوان می‌شود که عربستان سعودی به عنوان یکی از کشورهایی که بیشترین لطمه را از پیروزی انقلاب ایران دیده است از ابتدا به دنبال این بوده که از پیشرفت انقلاب ایران جلوگیری کند.
طبق مطالعات پژوهش حاضر و در دیدگاه ایران عوامل زیر به عنوان مهم‌ترین ریشه های اختلافات دو کشور شناسایی شده‌اند:
- مداخله قدرت های فرامنطقه‌ای در امور داخلی و خارجی کشورهای منطقه؛
- حذف شدن ایران از فرایند گفت و گوها درباره مسائل منطقه‌ای؛
- خصومت تاریخی دو کشور بر مبنای مسائل هویتی و فرقه گرایی.
ابتکارهای رسمی ایران برای تنش زدایی
جدیدترین ابتکار ایران برای دست یافتن به نظم امنیتی پایدار دو پیشنهاد «پیمان منع تجاوز» و «تشکیل مجمع گفت و گوهای امنیتی» است؛ که در خرداد ۱۳۹۸ در بغداد توسط وزیر امور خارجه کشور مطرح شد که البته نه از طرف عربستان و نه هیچ یک از کشورهای حاشیه خلیج فارس با استقبال رو به رو نشد.
علل عدم استقبال عربستان از طرح‌های تنش زایی ایران
علیرغم تیرگی روابط ایران و عربستان در چهل سال اخیر، اما دو کشور در سال هایی تنش زدایی را هم تجربه کرده‌اند. معمولا از دوران ریاست جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به عنوان اوج بهبود روابط دو کشور یاد می‌شود. با این حال طرح تنش زدایی اخیر ایران از طرف عربستان با استقبال رو‌به‌رو نشد که شاید بتوان مهم ترین علل این عدم استقبال را مواردی چون «بی اعتمادی به تهران»، «تغییرات نسلی رهبران در عربستان»، «جلوگیری از تثبیت وضعیت ژئوپلتیک منطقه» و «شرایط بین المللی» دانست.
گام های ضروری برای تنش زدایی و ترغیب طرف سعودی به مذاکره و گفت و گو
به طور کلی می توان سه مجموعه اقدام ضروری برای ترغیب طرف سعودی به انجام گفت‌وگو و مذاکره را در نظر گرفت:
- گام های اعتمادساز: یکپارچه سازی و اجماع سازی رویکرد داخلی نسبت به چگونگی تعامل با عربستان سعودی از مهم‌ترین اقدامات اعتمادسازی است که ایران می‌تواند انجام دهد.
- انجام اقدامات تغییر‌دهنده بازی: برخی تحلیلگران بر این باورند که در شرایط کنونی باید دست به اقداماتی زد که طرف های سعودی، مجبور به آمدن پای میز مذاکرات شوند. البته باید توجه داشت که افزایش بیش از حد تنش‌ها می‌تواند حتی موجب بروز جنگ بین دو کشور شود.
- تنش زدایی با آمریکا: تحلیلگران مسائل غرب آسیا نسبت به استقلال عربستان سعودی دو دیدگاه متفاوت دارند. برخی عربستان را کنشگری وابسته به آمریکا می‌دانند و برخی نه تنها عربستان را مستقل در کنش هایش در تقابل با ایران می‌دانند بلکه حتی آن را شکل دهنده به رویکرد آمریکا در قبال ایران می‌دانند. با این‌حال این باور وجود دارد که واشنگتن همچنان بر تصمیم گیری های عربستان نفوذ دارد. لذا این گروه معتقدند که راه تنش زدایی ایران و عربستان از تنش‌زدایی ایران و آمریکا می‌گذرد.
جمع‌بندی
در این پژوهش ۱۶ مصاحبه تخصصی با کارشناسان داخلی و خارجی در باب چالش های تنش زدایی ایران و عربستان و امنیت منطقه‌ای صورت گرفت. خروجی این مصاحبه ها نشان می‌دهد که از دیدگاه ایران ریشه تنش های موجود بین دو کشور در مسائلی همچون «مداخله قدرت های فرامنطقه‌ای در امور داخلی و خارجی کشورهای منطقه»، «حذف شدن ایران از فرایند گفت‌وگوها درباره مسائل منطقه‌ای» و «خصومت تاریخی دو کشور بر مبنای مسائل هویتی و فرقه گرایی» نهفته است. علیرغم این مشکلات ایران با دو پیشنهاد «پیمان منع تجاوز» و «تشکیل مجمع گفت و گوهای امنیتی» سعی در تنش زدایی روابط بین دو کشور داشت که با استقبالی از سوی سعودی ها رو به رو نشد که می توان مهم ترین علل این مسئله را مواردی چون «بی اعتمادی به تهران»، «تغییرات نسلی رهبران در عربستان»، «جلوگیری از تثبیت وضعیت ژئوپلتیک منطقه» و «شرایط بین‌المللی» دانست. در این شرایط نظرات مختلفی در بین کارشناسان مختلف برای ترغیب طرف سعودی به مذاکره برای تنش زدایی روابط دو کشور وجود دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «گام های اعتمادساز»، «انجام اقدامات تغییر‌دهنده بازی» و «تنش‌زدایی با آمریکا» اشاره کرد.
این مطالعه در موسسه آینده پژوهی جهان اسلام با همکاری سیدحمزه صفوی و مهدیه معدن‌نژاد در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
