کرونا و رویکرد صحیح به علم و دین
تأثیرات شیوع ویروس کرونا بر باورهای دینی مردم ایران و ارائه اقدامات راهبردی
شیوع ویروس کرونا در ایران، در باورهای مردم تأثیرات مخربی داشته است. با وجود آن که چالش بین دین و علم، مسأله تازه ای نیست، اما شرایط جدید آن را پررنگ تر کرده است. در این حوزه سه جریان کلی شامل بی نیازی علم به خداوند، الحاد علمی و علم موید خداباوری وجود دارد. سیاست سازی در این زمینه نیازمند در نظر گرفتن مخاطبین مختلف از جمله نخبگان آکادمیک، نخبگان دانش آموز، نوجوانان و کودکان، مردم و مسئولین، و همچنین سطح اعتقاد این مخاطبان است.
ضرورت و اهداف پژوهش
ویروس کرونا نه تنها لرزه ای بر حوزه سلامت در جامعه ما وارد کرد، بلکه لرزه ای شاید عمیق تر در باورهای دینی مردم جامعه ما ایجاد و چالش پنهان شده علم و دین را دگربار به نحوی جدی تر زنده کرد. باید توجه نمود که مسائلی که کرونا از جهت باورهای دینی و فلسفی در جامعه ما طرح نمود، مختص شیوع این بیماری فراگیر نیستند، بلکه مسائلی دائمی هستند که غفلت و نپرداختن دقیق به آنها سبب می شود که از توجه حاکمیت و نهادهای دینی ما پنهان بماند. در این گزارش، ابتدا چالش های مربوط به علم و دین در غرب مدرن بررسی می شود و سپس بر اساس آن، اقدامات اجرایی برای رفع چالش بین دین و علم در ایران ارائه می شود.
جریان شناسی کلان علمی در نسبت با خداباوری
چالش های موجود بین دین و علم را می توان در سه جریان کلی تقسیم نمود، این سه دسته عبارتند از :
- بی نیازی علم به خداوند: این جریان، جریان غالب در فضای علمی امروز است که لزوماً ملحد و خداناباور نیست. این جریان که امروزه غلبه حداکثری در جامعه علمی دارد، معتقد است روش علمی، بهترین و یگانه روش شناخت جهان طبیعی است و علم در شناخت و بررسی جهان نه لازم دارد و نه شایسته است که به منبع دیگری همچون دین و یا مانند آن تکیه نماید. در واقع، دین را به حوزه ایمان و احساسات محدود می سازد.
- الحاد علمی: این جریان اگرچه به لحاظ کمّی به اندازه جریان نخست نخواهد رسید، اما به لحاظ اثرگذاری و فعالیت، بسیار فعال و مؤثر است.
- علم موید خداباوری: اندیشه اصلی این جریان، آنست که شواهد علمی و دلایل عقلی، موید خداباوری هستند و نباید با دلایل غیرعلمی و غیرعقلانی، امکان خداباوری عقلانی و معرفتی را کنار گذاشت. در واقع تنها امید خداباوری در فضا علم گرای جدید این جریان است. رهبری این جریان به عهده تعدادی دانشمند برجسته است که کتاب های پرفروش بسیاری در نقد باورهای دینی و خداباوری بر اساس علم نگاشته اند.
راهبردهای عملی و اقدامات پیشنهادی
مسأله‌ی علم دینی طبعاً مسأله ای ریشه‌دار و تاریخی است. مخاطبین مختلفی برای این مسأله وجود دارد که هر یک به نحوی با آن درگیر هستند. به همین جهت، راهبرد ها و اقدامات پیشنهادی برای علم دینی، در پنج سطح مخاطب و جامعه هدف شامل نخبگان آکادمیک، نخبگان دانش آموز، نوجوانان و کودکان، مردم و مسئولین عرضه می شود. از طرفی در هر سطح از مخاطب، سه طیف قابل شناسایی هستند؛ طیف دینداران متعهد، طیف ضد دین و طیف میانه. این اقدامات برای هر یک از این مخاطبان و با توجه به سه طیف مذکور بیان شده است.
- اقدامات در قبال نخبگان آکادمیک:
- تولید محتوا و ترویج درست آن.
- شخصیت سازی از افراد علمی متعهد، متدین و مدافع علم دینی عقلانی.
- تدارک برنامه هایی برای اساتید دغدغه مند به شکل مجازی، همچنین تدارک وبینارها، دوره های کوتاه مجازی و حلقه های گفتگوی اسکایپی میان این اساتید و صاحبان نظریه.
- جمع آوری طرح های عملیاتی تولید محتوا و نظریه پردازی و فعالیت صاحبان نظریه، تشکیل مراکز تحقیق و ترویجی در این حوزه و تأمین بودجه آن.
- اقدامات در قبال نخبگان دانش‌آموز:
- پاسخگویی عاقلانه به نقدهای احتمالی وارده با کمک تهیه جزوات و محصولات مختلف و صحبت کردن چهره های مهم و المپیادی ها با دانش آموزان نخبه.
- اجرای برنامه های تلویزیونی با حضور اساتید ممتاز دانشگاهی و حضور دانش آموزان و پاسخگویی آن ها به سؤالات دانش آموزان، در کنار معرفی کتب و نشر کلیپ ها.
- تجهیز کتابخانه ها، مکان های نخبه پرور، دبیرستان ها و مساجد، به کتب مناسب علم و دین.
- باشگاه دانش پژوهان می تواند با تجهیز کتابخانه، برگزاری دوره های تبیینی برای معلمین و مشاورین دانش آموزان و تعریف نقش جدید مشاور علمی مبنایی، از آثار سوء بکاهد.
- ارائه دوره هایی برای آموزش مشاوران مدرسه و معلمین به خصوص معلمین معارف برای پاسخگویی به سؤالات دانش آموزان.
- مهم ترین اثرات تخریبی نخبگان دانشجو و دانش آموز در دوره پساکرونا رخ خواهد داد. بنابراین فعالیت های ذکر شده شامل تولید محتوای چندرسانه ای، دوره های تکمیلی برای معلمین و اساتید، و تولید برنامه تلویزیونی، در این دوره ضروری خواهد بود.
- اقدامات در قبال نوجوانان:
- محصولات چندرسانه ای و ترویجی.
- مرجع سازی اساتید و افراد موفق مذهبی.
- پاسخگویی به شبهات و تربیت مشاورین و معلمینی که توان پاسخگویی دارند.
- اقدامات در قبال مردم: در کوتاه مدت، برنامه تلویزیونی گرم با حضور اساتید مطرح و در بلندمدت، اجرای طرح های نخبگان پیشنهاد می شود که عملاً شکل گیری فضای رسانه ای و آکادمیک مناسب برای مردم و خانواده ها را به دنبال دارد.
- اقدامات در قبال مسئولین: گفتمان سازی لزوم حضور افراد متعهد و معتقد به عقلانیت دینی در علم، در پست های مدیریتی نهادهای آموزشی/ تربیتی/ فرهنگی/رسانه ای.
پیشنهاد نهادی
بنابر مطالب بیان شده، ایجاد مرکز ملّی علم و دین بیش از هر زمان دیگر ضروری به نظر می رسد. این مرکز، تولید محتوای به روز را با استفاده از ظرفیت های فضای دانشگاهی بر عهده خواهد داشت. همچنین می تواند در دو سطح دانشگاهی و مدارس، محتواهایی در سطح دروس رسمی و همچنین مکمل های درسی ارائه نماید. در واقع این مرکز به نوعی قطب محتوایی مسائل علم و دین برای انبوه پرسشگران در داخل کشور خواهد بود و محتوای لازم را چه در سطح ساختارهای رسمی، همچون آموزش و پرورش و دانشگاه ها و چه در سطح فضای عمومی و چندرسانه ای ایجاد نماید.
این مرکز نباید جدا از متن فضای علمی قرار گیرد. بنابراین باید در کارگروه ویژه این مرکز، از افراد صاحب نظر و متخصص در هر حوزه علمی که دغدغه های دینی انضمامی دارند، استفاده کرد. این کارگروه پژوهش های ناظر به چالش های جامعه علمی در مورد باورهای دینی و فلسفی را انجام داده و نتایج را در قالب های ذکر شده ارائه می کند. مشابه این ایده، نهادهایی متمرکز بر مسائل روز علم و دین، همچون بنیاد تمپلتون، مرکز فارادی، مرکز ایان رمزی و مؤسسه دیسکاوری در کشورهای غربی نیز وجود دارد.
جمع بندی
شیوع ویروس کرونا چالش های بین علم و دین را بار دیگر زنده کرده و در باورهای دینی مردم ایران اثرات مخربی داشته است. به منظور کاهش این تأثیرات، کوشش برای پاسخگویی منطقی به پرسش های مخاطبین مختلف، از طریق محتواهای چندرسانه ای، آموزش معلمان در این زمینه و تدارک برنامه های تلویزیونی همراه با اساتید دغدغه مند، پیشنهاد می شود. همچنین تأسیس مرکز ملّی علم و دین که با استفاده از ظرفیت های دانشگاهی، در این حوزه پژوهش انجام داده و تولید محتوا می کند، بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
این مطالعه در اندیشکده مهاجر و توسط نیما نریمانی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
