معرفی آژانس توسعه بینالمللی ایالات متحده (USAID)
آموزه هایی برای توسعه حضور منطقه ای جمهوری اسلامی ایران
پس از اتمام جنگ جهانی دوم، ایالاتمتحده با هدف ارتقای رفاه و امنیت ملی خود، راهبرد جدیدی را در پیش گرفت که بعدها تحت عنوان «ملت‌سازی» در ادبیات علمی وارد شد. بر اساس این طرح، با شکل دهی ساختارهای حکمرانی کشورها به توسعه نفوذ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی خود در سطح جهان می‌پردازد. آمریکا در فرآیند اجرای ملت سازی از همکاری سازمان‌های بین المللی مانند سازمان ملل، بانک جهانی، صندوق بینالمللی پول و… بهره می‌گیرد. نوک پیکان برنامه ریزی و اجرای این فرآیند، آژانس توسعه بین المللی ایالاتمتحده (USAID) است. درحال‌حاضر، این آژانس مهم‌ترین نهاد توسعه ای برون مرزی آمریکا است که در بیش از ۱۰۰ کشور در سراسر جهان منافع سیاست خارجی آمریکا ازجمله هژمونی، لیبرال دموکراسی و بازارهای آزاد را گسترش می‌دهد.
کلیدواژه: آژانس توسعه بین الملل، ایالات متحده، نفوذ بین المللی
ضرورت و اهداف پژوهش
با توجه به گسترش حضور منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر و تبدیل آن به یک قدرت منطقه ای لازم است راهبردی جامع و هماهنگ را در کشورهای منطقه دنبال کند. در این راستا توجه به ساختارها و تجارب آژانس توسعه بینالمللی ایالاتمتحده برای جمهوری اسلامی ایران می‌تواند مفید باشد. چرا که تجربه ۷۰ ساله ایالاتمتحده در ملت‌سازی ایجاب می‌کند که دیگر کشورهایی که قصد توسعه حضور بین المللی خود را دارند با این تجارب آشنا شوند.
سیر تحول آژانس توسعه بین المللی ایالاتمتحده ( USAID)
پس از جنگ جهانی دوم، آمریکا به‌واسطه طرح مارشال و اصل ۴ ترومن، نفوذ اقتصادی خود را در جهان گسترش داد. این طرح‌ها از طریق ایجاد یک زیرساخت قانونی، تخصیص بودجه کلان و تاسیس یک نهاد متمرکز، اجرایی شد. پس از گسترش برنامه‌های توسعه ای آمریکا در کشورهای مختلف جهان، درنهایت در سال ۱۹۶۱، همه برنامه‌های توسعه‌ای خارجی آمریکا ذیل نهادی تحت عنوان «آژانس توسعه بین المللی ایالاتمتحده» تجمیع شد که در طول دهه های اخیر، گسترش ماموریت این نهاد از اقتصادی به سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، منجر به قدرتمند و موثرتر شدن این نهاد شده است. USAID بازوی قدرتمند آمریکا برای گسترش نفوذ و سلطه در کشورهای جهان است. در ادامه تلاش می‌شود تاریخچه تشکیل USAID و نهادهای مالی ذیل آن بررسی گردد:
۱. طرح مارشال و اداره کل همکاری های اقتصادی
آمریکا در جنگ جهانی دوم از کانون های اصلی درگیری دور بود و خسارات کمی به این کشور وارد شد. به همین دلیل توانسته بود به تامین‌کننده نیازمندی های نظامی و غیرنظامی کشورهای درگیر در جنگ تبدیل شود. پس از جنگ، این ایده مطرح شد که همچنان این کمک ها به صورت بلاعوض و وام به کشورهای دیگر ادامه پیدا کند. درنتیجه‌ی این دیدگاه، در آوریل ۱۹۴۸ قانون کمک های خارجی در کنگره آمریکا به تصویب رسید. ذیل این قانون، اداره همکاری‌های اقتصادی (ECA) زیر نظر رئیس جمهور تشکیل، و اجرای طرح مارشال آغاز شد. آمریکا به‌واسطه طرح مارشال، توانست با نفوذ کمونیسم در اروپا مقابله کند، ایجاد اروپای متحد را تسریع ورزد، برای محصولات صنعتی آمریکا بازار مصرفی گسترده‌ای ایجاد نماید، زمینه‌سازی لازم برای حاکم شدن دلار به‌عنوان ارزی جهان روا را انجام دهد و از همه مهم تر، نفوذ بسیار زیادی در این کشورها به دست آورد.
۲. برنامه اصل ۴ ترومن و اداره کل همکاری‌های فنی
به موازات اجرای طرح مارشال در اروپا، هری ترومن، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در ژانویه ۱۹۴۹ اصول چهارگانه دکترین سیاست خارجی خود را ارائه کرد. موضوع چهار اصل دکترین ترومن بدین شرح بود: ۱) حمایت از سازمان ملل، ۲) ادامه اجرای طرح مارشال در اروپا ۳) کمک نظامی به دولت‌های ضد کمونیست ۴) ارائه کمک های فنی به کشورهای درحال توسعه. اصل چهارم، نسبت به اصول دیگر برای آمریکا اهمیت بیشتری داشت و به‌عنوان یک برنامه کمک فنی برای ثبات سیاسی و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در «کشورهای درحال توسعه» محسوب می‌شد.
۳. طرح امنیت متقابل و آژانس مربوط به آن (MSA)
به موازات پیگیری طرح مارشال و برنامه اصل ۴، برنامه دیگری برای کمک های نظامی به کشورهای جهان پیگیری می‌شد. در اکتبر ۱۹۴۹ قانون «کمک به دفاع متقابل» در کنگره به تصویب رسید تا هم متحدین آمریکا از نظر نظامی تقویت شوند و هم صنعت عظیم نظامی آمریکا رونق خود را حفظ کند. این قانون، کمک های نظامی و اقتصادی را هماهنگ و یکپارچه کرد و با لغو اداره کل همکاری های اقتصادی، کارکردهای آن را به آژانس امنیت متقابل منتقل کرد و اداره کل همکاری های فنی نیز ذیل این آژانس به فعالیت خود ادامه داد.
۴. اداره عملیات خارجی (FOA)
در سال ۱۹۵۳، آیزنهاور جمهوری‌خواه، که تمایل کمتری به کمک‌های خارجی داشت، در دولت جدید با هدف اداره کارآمد دولت و کاهش هزینه‌ها دست به اقداماتی زد. دولت آیزنهاور با چابک‌سازی ساختار، پیشنهاد کرد که متحدین ایالاتمتحده به‌جای کمک های اقتصادی، خود را از طریق صادرات تأمین مالی کنند. درنتیجه سیاست کاهش کمک های خارجی در سال ۱۹۵۳ در پیش گرفته شد و در همین سال، با لغو آژانس امنیت متقابل، اداره‌ی عملیات خارجی (FOA) تشکیل گردید.
۵. اداره همکاری های بین المللی (ICA) و صندوق وام توسعه‌ای (DLF)
در می ۱۹۵۵، آیزنهاور اداره عملیات خارجی را لغو و کمک‌های نظامی و غیرنظامی را از یکدیگر تفکیک کرد. درنتیجه مدیریت کمک های نظامی به وزارت دفاع سپرده شد و برای مدیریت کمک‌های توسعه‌ای غیرنظامی، اداره همکاری های بینالمللی (ICA) در وزارت امور خارجه تشکیل شد. در سال ۱۹۵۷، با اصلاح قانون امنیت متقابل، صندوق وام توسعه‌ای (DLF) تشکیل شد. این صندوق وام‌های نرم (با نرخ سود پایین و مهلت پرداخت طولانی مدت) پرداخت می‌کرد. بازپرداخت وام‌های DLF به ارزهای محلی کشورها نیز این امکان را به آمریکا می‌داد تا در حکمرانی آن‌ها نفوذ داشته باشد.
۶. آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID)
در سال ۱۹۶۱، قانون «کمک‌های خارجی» جایگزین قانون «امنیت متقابل» شد و با تلفیق ICA و DLF، آژانس توسعه بینالمللی ایالات متحده (USAID) تشکیل شد. پس از تشکیل آژانس، کمک‌های بینالمللی رشد چشم‌گیری داشت. امروزه USAID در بیش از ۱۰۰ کشور در سراسر جهان در راستای پیشبرد منافع سیاست خارجی آمریکا فعالیت دارد و از طریق سرمایه‌گذاری هایی که بازارهای صادراتی ایالات متحده را گسترش می دهد، اقتصاد آمریکا را ارتقا می دهد.
منافع اقتصادی آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده آمریکا برای این کشور
هدف اولیه کمک های خارجی دولت آمریکا، ارتقای امنیت و رفاه در سطح ملی و جهانی از طریق تقویت ثبات اقتصادی، سیاسی و افزایش اعتماد به نفس کشورهای در حال توسعه عنوان می‌شود. به این منظور سرمایه‌گذاری در توسعه جهانی برای امنیت ملی ایالاتمتحده حیاتی است. کمک‌های خارجی دولت این کشور از طریق آژانس توسعه بین المللی ایالاتمتحده به نفع اقتصاد و اشتغال ایالات متحده است. آژانس با حمایت از رشد اقتصادی در کشورهای درحال‌توسعه، به ایجاد بازارهای مقاوم و قوی‌تر برای صادرات آمریکا کمک می‌کند. به‌علاوه این آژانس با هدف توسعه زنجیره های تامین مواد اولیه استراتژیک برای صنایع خاص ایالاتمتحده از کشورهای درحال توسعه فعالیت می‌کند.
آموزه های فعالیت آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده
از آنجا که جمهوری اسلامی ایران در سایه تلاش های اخیر به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شده است، نیازمند اتخاذ سیاست ها و راهبردهایی برای توسعه و تثبیت حضور منطقه ای خود است. لذا توجه به تجارب آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده، درس های خوبی برای پر کردن خلاهای این حوزه در کشور دارد. از جمله این تجارب می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ارتقای امنیت ملی آمریکا به عنوان هدف اصلی فعالیت ها؛
- وجود یک طرح راهبردی کلان و نهاد ویژه متولی برای توسعه نفوذ اقتصادی در دنیا؛
- تصویب قانون و نظارت بر اجرای طرح راهبردی توسط کنگره آمریکا؛
- داشتن نقش فعال در توسعه بازارهای کشورهای در حال توسعه لازمه گسترش صادرات ایالات متحده است؛
- کمک های خارجی ایالات متحده با توسعه صادرات و حمایت از تولید داخلی، رشد اقتصادی این کشور را به دنبال داشته است.؛
- تضمین عرضه پایدار مواد اولیه برای صنایع آمریکا؛
- ایجاد و تقویت توان تجارت با اقتصاد آمریکا در کشورهای هدف؛
- نفوذ فرهنگی به منظور توسعه نفوذ اقتصادی؛
- استفاده از توان داخلی کشورها برای فعال کردن ظرفیت های داخلی آنان؛
- مدیریت هوشمند کمک‌های مالی؛
- پیگیری سازوکار بازچرخش کمک‌های مالی در کشورهای هدف؛
- بهره گیری و حمایت از توان بخش خصوصی؛
- ایجاد کمک های مستشاری به صورت نهادی؛
جمع بندی
بازسازی اروپا و طرح مارشال شروعی بر پروژه نفوذ اقتصادی ایالات متحده آمریکا در کشورهای مختلف جهان بود. آمریکا در این طرح به دنبال توسعه نفوذ، ایجاد وابستگی، جلوگیری از نفوذ کمونیسم در اروپا و… بود. با توجه به گسترش حضور منطقه ای جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر و تبدیل آن به یک قدرت منطقه‌ای لازم است راهبردی جامع و هماهنگ را در کشورهای منطقه دنبال کند. در این راستا توجه به ساختارها و تجارب آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده برای جمهوری اسلامی ایران آموزه‌هایی را به همراه خواهد داشت. به‌عنوان مثال، آمریکا با هدف ارتقای امنیت ملی، نفوذ اقتصادی در دنیا را در پیش گرفته است. به این منظور از بخش خصوصی، توان داخلی کشورهای هدف، نفوذ فرهنگی و … استفاده کرده است. طرح اصلی این برنامه، توسعه نفوذ در حکمرانی کشورها، وابسته کردن کشورها، دریافت مواد اولیه، ایجاد بازار برای صنایع امریکا و افزایش قدرت دلار است.
این مطالعه توسط اندیشکده سحاب در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
