آسیب شناسی و ارائه راهکار فرآیند گمرک جمهوری اسلامی ایران

مجموعه گمرک بر اساس رسالت ماهوی، وظایف قانونی و تعریف جهانی خود مسئولیت هایی را در حوزه تجارت دارد و یکی از بازوان اصلی حکومت ها در این حوزه است و از محل هایی است که در عرصه تجارت به صورت مستقیم با تجارت و کالا سروکار دارد. هر سازمان بر اساس فعالیت هایی که انجام می دهد در ابعاد مختلفی بروز پیدا می کند. برای مثال وقتی کالا از کشتی به محوطه بندر وارد می شود گمرک به دو عملکرد متفاوت می پردازد یکی ثبت اولیه کالاهای ورودی و دیگری سعی در ارتباط با سازمان بندرها برای دریافت اطلاعات کالاها در زمان ورود به انبار. با توجه به این موارد پژوهش حاضر به آسیب شناسی فرآیند گمرگ کشور پرداخته می پردازد.

ضرورت و اهداف پژوهش

گمرک یکی از سازمان‌ های دولتی است که مسئولیت اجرایی امور مربوط به واردات، صادرات و ترانزیت کالاها را دارد. هر کشوری قوانین و مقررات خاص خود را برای واردات و صادرات کالا به داخل و خارج از کشور دارد که توسط مقامات گمرکی آن ها اعمال می‌ شود. واردات / صادرات برخی کالاها ممکن است کاملا محدود یا ممنوع باشد. طیف گسترده‌ ای از مجازات ‌ها برای کسانی که این قوانین را نقض می‌کنند، وجود دارد. گمرک، به عنوان یکی از اصلی ‌ترین سازمان ‌های دولتی، نقش مهمی در حفظ امنیت مرزی، محافظت از اقتصاد ملی، تامین درآمد برای دولت و کنترل تجارت بین ‌المللی دارد. با این حال، به دلیل مشکلات مختلفی که در عملکرد گمرک وجود دارد، نقص‌ها و مشکلاتی نیز برای این سازمان به وجود آمده است. لذا پژوهش حاضر به آسیب شناسی فرآیند گمرک جمهوری اسلامی ایران می پردازد و در ادامه راهکار های جهت بهبود مشکلات ارائه می دهد.

آسیب شناسی وضعیت موجود گمرک

برای شروع بررسی آسیب شناسی ابتدا باید به این نکته توجه داشت که هر سازمان بر اساس فعالیت هایی که انجام می دهد در ابعاد مختلفی بروز پیدا می کند که در این گزارش به بررسی این ابعاد در فرآیند گمرکی کشور پرداخته می شود:

کنترل لجستیک (انبارگردانی)

 مسئولیت نگهداری کالا در زمان ورود کالا به کشور بر عهده سازمان بندرها و دریانوردی کشور است. در سازمان بندرها دو مشکل عمده وجود دارد: «دسته بندی و شناخت کالا بر اساس کانتینر» و «عدم توجه به کالاهای موجود در هر کانتینر». در مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی، کنترل ورود و خروج کالا بر عهده گمرک سازمانی می باشد. در شرایطی که سازمان های مختلف مسئولیت هایی را بر عهده دارند، تقسیم وظایف و نبود هماهنگی منجر به مشکلاتی مانند عدم توانایی در پیگیری مسئولیت ها و شناسایی افراد متخلف می ‌شود. در این شرایط، هیچ سازمانی مسئولیت را به عهده نمی‌گیرد و هرکدام از آن خود را از مسئولیت سلب می‌کند.

مدیریت ریسک

مدیریت ریسک برای تقسیم توجه و توانایی بررسی محدود ایجاد شده است و هدف آن حداقل بررسی و حداکثر کشف است. محدودیت در دسترس بودن اطلاعات از افراد و کالاها در زمان بررسی ریسک محموله، یکی از مشکلات مدیریت ریسک می باشد که در این راستا با استفاده از سیستم های تحلیل داده، تلاش می شود اطلاعات را به حداکثر رسانده و مسیر مناسبی برای محموله تعیین شود. همچنین باید توجه داشت که گمرک به عنوان متولی بررسی کالا باید با جمع آوری دیتا از نهادهای مختلف اشخاص ذینفع، ریسک آن ها را بررسی کند.

کارشناسی

در بخش کارشناسی مشکلات متعدد و عدیده ای در طول زمان وجود داشته است که عبارتند از:

• کارشناس مجازی: تقسیم کار در سراسر کشور با استفاده از ارزشیابی کارشناسان و ارجاع کالاها به گروه های مختلف، به صورت مجازی صورت می‌گیرد. این روش از نظر کاهش فساد و تخلفات، بهبود قابل توجهی داشته است. با این حال، نیاز به بهبود دانش و مهارت گمرکات برای بهبود این روش وجود دارد؛
• وجود سامانه ارزش tsc: سامانه تعیین ارزش در زمان فعال بودن قیمت هر کالا و اسنادی که به آن استناد شده بر روی بستر اینترنت نیز قرار می گرفت که باعث شفافیت و آشکار شدن تخلفات می شود.
• دفتر ارزش: یک دفتر برای محاسبه قیمت کالا است بنام دفتر ارزش به وجود آمده که درخواست آن نیز از سامانه خارج شده است و ارباب رجوع به صورت حضوری به آن ها مراجعه می کند و اعتراض های خود را در زمینه ارزش کالا ارائه می کند.

ارزیابی فیزیکی

ارزیابی فیزیکی کالا یکی از مهم ترین فرآیندهای گمرکی است که کالاها برای بررسی فیزیکی و تطابق با اظهارنامه بررسی می ‌شوند. این فرآیند از پرحاشیه‌ ترین و مهم ترین فرآیندهای گمرکی است که به دلیل مشکلاتی از قبیل بررسی کانتینر‌های بسیار زیاد در یک روز، کمبود ارزیابان، فساد و عدم آموزش کافی کارآمدی آن کاهش یافته است.

کنترل لجستیکی (درب خروج)

درب خروج آخرین محلی است که گمرک با محموله مواجه می شود و بعد از آن محموله وارد کشور خواهد شد. یکی از نقاط ضعف در این بخش، عدم وجود یک سیستم الکترونیکی مکمل برای اجازه خروج به کامیون ‌ها و نحوه قرارگیری نیروهای گارد و بیجک در گمرکات مختلف است. این موضوع در کنار عدم اطلاع دقیق گمرک و عدم توانایی در انبارگردانی، امکان رهگیری کالای خارج شده را از دست می ‌دهد. عدم وجود یک سیستم کنترلی مانند دوربین و گستردگی فضا، امکان پیگیری را از مراجع ذی‌ صلاح سلب می‌کند.

حسابرسی پس از ترخیص

این بخش در فرآیندهای جهانی و اصولی گمرک اهمیت مضاعفی دارد، اما یکی از نقاط ضعف آن عدم آموزش حقوقی مناسب کارکنان است که مشکلات متعددی را برای گمرک در مسیر ایجاد می‌کند. عوامل موفقیت یا عدم موفقیت در این بخش بررسی می‌ شوند و در کنار آن، عدم اتصال دیتابیس ‌های مختلف به این بخش می‌تواند باعث مشکلاتی شود.

راهکارهای بهبود مشکلات مذکور

بعد از بررسی مشکلات بالا که سعی بر آن بود که تا حد امکان شفاف و عملیاتی بیان شوند در ادامه راهکارهایی به صورت یک به یک برای هرکدام ارائه خواهد شد:

کنترل لجستیک (انبارگردانی)

راهکارهای کنترل لجستیک عبارتند از:

• ایجاد قواعد مناسب و دقیق برای نظارت برای شرکت های انبارداری: بخش مهمی از فرآیند را این موضوع تشکیل می دهد تا بر اساس این قواعد و اعلام انبارها در هر زمان درون به صورت بر خط بتوان محل هر کالا و جزئیات کالا هر انبار را مشاهده کرد؛
• نظارت و انبارگردانی: پیشنهاد می شود ماهانه در کنار ایجاد شفافیت با کمک پلیس گمرکی یک گروه نظارتی برای بررسی ماهانه هر انبار به وجود آورد که بتواند بر اقدامات و روند فعالیت های هر انبار نظارت کند و تخلفات احتمالی را شناسایی کند.

مدیریت ریسک

راهکارهای مدیریت ریسک عبارتند از:

• تغییر نگاه سیستم های نظارتی: باید نگاه موجود در سیستم های نظارتی تغییر کند؛ زیرا در حال حاضر با توجه به تجربه سال ۱۳۹۶ که برای اولین بار میزان مسیر سبز به ۵۰ درصد رسید، گزارش های بسیاری حتی تا صحن علنی مجلس رفت که این تغییر را مساوی با افزایش قاچاق می دانستند؛
• رویکرد درست نسبت به تجارت: وجود یک رویکرد دقیق و درست در برابر فرآیند تجارت برای کمیته یا دبیرخانه مسئول این فرایند الزامی است؛ به نحوی که علاوه بر فهم امکانات موجود و مبارزه با قاچاق تسهیل فرآیند تجارت را نیز در نظر داشته باشند.

کارشناسی

راهکارهای فرآیند کارشناسی عبارتند از:

• نظام مدیریت دانش: در نظام مدیریت دانش، کارشناسان آموزش دیده، نقاط ضعف و قوت خود را پوشش می دهند. در کنار این موضوع در صورت دسته بندی تخصصی کارشناسان امکان تقسیم پرونده های مرتبط بر اساس هر دسته بندی وجود خواهد داشت.
• ایجاد انگیزه در کارشناسان: در حال حاضر باوجود اهمیت کار کارشناسان حقوق دریافتی یک کارشناس از چیزی که باید باشد کمتر است و با توجه به اهمیت کار کارشناسان باید میزان حقوق آن ها حداقل برابر با میانگین کارشناسان در سازمان های دیگر باشد. همچنین باید یک نظام ارزشیابی برای بررسی عملکرد کارشناسان وجود داشته باشد.

کنترل لجستیک (درب خروج)

راهکارهای کنترل لجستیک (درب خروج) شامل موارد زیر می باشد:

• ابلاغ یک آیین نامه اجرایی درب خروج واحد: یک آیین نامه اجرایی درب خروج واحد برای نسبت قرارگیری بخش های مختلف در درب خروج ابلاغ شود؛
• ایجاد سامانه های نظارتی: مواردی از قبیل دوربین و پلاک خوان برای ثبت ورود و خروج کامیون ها برای تسهیل و نظارت بر فعالیت های بیجک بین و گارد ایجاد شود.

جمع بندی

گمرک یکی از سازمان ‌های دولتی است که مسئولیت اجرایی امور مربوط به واردات، صادرات و ترانزیت کالاها را دارد و یکی از اصلی ‌ترین سازمان ‌های دولتی، نقش مهمی در حفظ امنیت مرزی، محافظت از اقتصاد ملی، تامین درآمد برای دولت و کنترل تجارت بین ‌المللی دارد. پژوهش حاضر به آسیب شناسی فرآیند گمرک جمهوری اسلامی ایران در بخش هایی چون کنترل لجستیک (انبارگردانی)، مدیریت ریسک و کارشناسی پرداخته است. پس از بررسی این چالش ها راهکارهایی برای حل این آسیب ها ارائه شده است. راهکارهایی مانند ایجاد قواعد مناسب و دقیق برای نظارت برای شرکت های انبارداری و ابلاغ یک آیین نامه اجرایی درب خروج از جمله این راهکارها هستند.

این مطالعه در پژوهشکده سامانه های هوشمند کاربردی دانشگاه تهران و توسط سید مجتبی مرتضوی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.