توسعه فضایی مطلوب نظام سکونتگاهی سرزمین ایران در افق ۱۴۲۴

با توسعه نظام سرمایه­ داری، سکونتگاه ­های شهری بیشتر مورد توجه قرار گرفت و ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن ها بیش از پیش دچار تغییر و دگرگونی اساسی شد. این دگرگونی­ ها که تغییرات مربوط به سازمان فضایی مناطق و کشورها را نیز در پی داشت در کشورهای جهان سوم از جمله ایران که به لحاظ ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آمادگی پذیرش چنین دگرگونی­ هایی را نداشت، منجر به ایجاد عدم تعادل­های منطقه­ای و شکل­ گیری نظام ­های متمرکز شهری و در نتیجه گسیختگی در سطوح فضایی برنامه ­ریزی کشور شد. تمرکز شدید جمعیت و فعالیت در مناطق کلانشهری و پیامدهای منفی آن نظیر آلودگی، کاهش آسایش و تنزل کیفیت زندگی، ازدحام و ترافیک بسیار شدید در ترددهای روزانه، افزایش لجام گسیخته قیمت زمین و مسکن و گرایش به اسکان در حاشیه­ شهرها­ مشخص­ترین نمود فضایی عدم تعادل­ و عدم توازن­ در سرزمین ایران است که تاکنون نظام برنامه­ریزی فضایی و مدیریت حکمروایی سرزمینی نسبت به آن منفعل بوده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

سازمان فضایی نظام سکونتگاهی سرزمین ایران، به دلایل مختلفی نظیر حکمروایی متمرکز، عدم توجه به برنامه­ریزی منطقه ­ای و غفلت از ظرفیت­ های توسعه در اقصی نقاط سرزمین، دست­خوش دگرگونی­ های پیچیده و شگرفی شده که پیامد آن در طول چند دهه، تشدید تمرکز و عدم تعادل فضایی است. سازمان فضایی تک مرکزی و سلسله­مراتبی، توزیع نامتعادل و نامتوازن جمعیت و فعالیت و زیرساخت ، رقابت­ پذیری و نقش ­پذیری محدود شهرهای میانی در شبکه شهری کشور، عدم انطباق سیاست­ های توسعه فضائی کشور با تخصص­ ها و مزیت­ های منطقه ­ای و پدیده تمرکز جمعیت در مناطق کلان شهری، از دیگر چالش­ هایی است که نظام سکونتگاهی کشور با آن مواجه است.

برای حل این مسائل و استقرار تعادل و توازن در سرزمین ایران، باید الگوهای نوینی در برنامه­ ریزی سازمان فضایی به کار گرفت. توسعه فضایی چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی مبتنی بر شبکه، الگویی نوین و پویاست که در مقابل سازمان فضایی تک مرکزی قرار می ­گیرد. از همین رو در این گزارش به بررسی الگوی توسعه فضایی چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی مبتنی بر شبکه، در سند ملی آمایش سرزمین ایران در افق ۱۴۲۴ پرداخت شده است.

شهرمنطقه های چندمرکزی، سطح فضایی جدید در برنامه ریزی توسعه فضایی سرزمین

 شهرها نمی توانند در محیطی منزوی مورد مطالعه قرار گیرند. هر سکونتگاه انسانی به طرق مختلف و به واسطه کنشگران متعدد به سکونتگاهی دیگر پیوند دارد. این پیوندها شامل جریان هایی از اطلاعات، سرمایه، کالا و انسان است که از طریق زیرساخت هایی مانند جاده، راه آهن، خطوط هوایی و به طور فزاینده  ای ارتباطات از راه دور برقرار می شوند. شهرمنطقه های چندمرکزی را می توان مجموعه  ای از سکونتگاه  ها تعریف کرد که از نظر تاریخی متمایز و از نظر اداری و سیاسی مستقل هستند. شهرمنطقه­ها شامل شهرهایی است که مجاور یکدیگر قرار دارند و از طریق زیرساخت ها به هم متصل هستند و فاقد یک شهر مسلط در حوزه  های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و … می باشند. این مناطق نسبت به مناطق دیگر خوشه ای ترند، خیلی دور از هم نیستند (به عبارتی در فاصله یک ساعت زمان سفر از هم قرار دارند) و خیلی هم به اندازه محله های یک شهر به هم نزدیک نیستند. هیچ یک از شهرها در شهرمنطقه از نظر جمعیت و سطح تعاملات بر دیگری تسلط ندارد.

برخی از صاحب نظران استدلال می کنند ساختارهای چندمرکزی مزایای رقابتی بیشتری در مقایسه با مناطق کلان شهری تک مرکزی دارند. توجیه پیشنهادی برای مفهوم شهرمنطقه چندمرکزی این است که سیاست های برنامه ریزی فضایی باید یکپارچگی بین گروهی از شهرها را ارتقاء دهند تا به فرم یک منطقه شهری چندمرکزی درآیند و بتوانند از مزایای این ایده، به ویژه رقابت پذیری در قالب اقتصادی بزرگ تر برخوردار شوند. مباحث نظری، اغلب به مزایای چندمرکزی در مقابل مدل تک مرکزی صحه می گذارند. در اغلب مفاهیم سیاسی برنامه ­ریزی، برای اشاره به مفهوم شهرمنطقه­های چندمرکزی از اصطلاح شبکه استفاده شده است.

جایگاه الگوی چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی در ادبیات توسعه فضایی سرزمین

توسعه فضایی چندمرکزی یکی از آثار فضایی نظام شهری غیر متمرکز، پیچیده و پویای امروز است. این پیکربندی جدید فضایی، تفسیری از تغییر شکل ساختار توسعه فضایی از تک مرکزی به چندمرکزی است و غالباً به عنوان یک توزیع یکنواخت از فعالیت های انسانی در بیش از یک مرکز در یک منطقه توصیف می­شود. توسعه فضایی چندمرکزی می تواند در مقیاس های فضایی فراملی (بین المللی)، ملی، منطقه ای و منطقه کلان شهری تعریف شود.

 توسعه فضایی چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی مبتنی بر شبکه، الگویی پویاست که در مقابل توسعه فضایی تک مرکزی قرار گرفته است. در رویکرد شبکه ای برنامه ریزی شهری و منطقه ای، ریشه مشکلات و نارسایی های نظام های شهری نه تنها در شهر، بلکه در منطقه عملکردی و ناحیه پیرامونی آن نیز مورد توجه قرار می گیرد. این رویکرد، شهر و منطقه پیرامون آن را به مثابه یک کل یکپارچه و مرتبط به حساب می آورد که شکل دهنده و هدایت کننده کنش و واکنش هایی است که بین نقاط مختلف آن وجود دارد. از این منظر، انتظار می رود که اثرات مخرب ارتباط نامتعادل میان مرکز و پیرامون و مضرات قطبی شدن برطرف شود و هریک از فضاها با توجه به ظرفیت ها، پتانسیل ها و به بیان ساده تر توانمندی های خود و هم چنین شناخت محدودیت ها و تنگناهای موجود به ایفای نقش و عملکردهای تعریف شده خود بپردازند تا در سایه آن، مجموعه منطقه عملکردی، وظایف خود را در سطح ملی به انجام رساند. به همین منظور الگوی فضایی شبکه ای چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی در سند ملی آمایش سرزمین ایران در افق ۱۴۲۴ به عنوان مبنای فکری توسعه متعادل و متوازن سرزمین پیشنهاد شده است. تمرکززدایی و تغییر الگوی شبکه شهری سرزمین از تک مرکزی به شبکه چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی، استقرار سازمان فضایی شبکه­ ای، متعادل، منسجم، هم­پیوند، تاب­آور و غیرمتمرکز، تمرکززدایی و پالایش عملکردی مناطق کلان شهری، محدود کردن رشد جمعیتی و کالبدی شهرهای مادر در مناطق کلان شهری کشور، استقرار فعالیت های صنعتی و معدنی اولویت دار ملی مبتنی بر تخصص ها و مزیت های منطقه ای با ترجیح استقرار و ساخت ماشین­آلات و تجهیزات با تکنولوژی متوسط و پیشرفته در شبکه­ های همکار از مهم­ترین ویژگی ­­های این الگوی توسعه فضایی است.

با طرح این مفهوم از شبکه در سازمان فضایی سرزمین، به نظر می­رسد شهرمنطقه­ها در نقاط مختلف کشور می­توانند با هم­افزایی که در قالب شبکه ایجاد می­کنند، نخست، منجر به توزیع متعادل­تر جمعیت و فعالیت شوند؛ دوم، منجر به استفاده حداکثری از منابع، ظرفیت­ها، مزیت ها و تخصص ­های منطقه ­ای در کل پهنه سرزمین شوند. در مقیاس فضایی پایین­تر و در سطح مناطق شهری، شبکه­­ای که از تعامل پویا و مکمل­گونه سکونتگاه­ ها در قالب توسعه فضایی چندمرکزی ایجاد می­شود منجر به توسعه فضایی متعادل­تر منطقه­ ای می­گردد.

ویژگی های نظام سکونتگاهی شبکه ای چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی سرزمین ایران در افق ۱۴۲۴

مفهوم شهرمنطقه برای نخستین بار است که در اسناد رسمی برنامه­ریزی کشور مطرح شده است. شهرمنطقه­های پیشنهادی سند ملی آمایش سرزمین، در قالب شبکه چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی به عنوان سطح فضایی جدید برنامه­ریزی در مقیاسی فراتر از مناطق کلان شهری، عامل اصلی انسجام و تعادل فضایی در سازمان فضایی سرزمین در افق سال ۱۴۲۴ خواهند بود. ارتباطات در شبکه چندسطحی-چندمرکزی-چندعملکردی سرزمین از سطوح فضایی کلان تا سطوح فضایی خرد وجود دارد. ارتباطات افقی (سکونتگاه های هم سطح) و عمودی (سکونتگاه های سطوح مختلف با یکدیگر) در نظام سکونتگاهی شبکه ای برقرار است. در سطح کلان فضا (ملی)، شهرمنطقه­های ۱۳گانه پیشنهادی سطح یک (تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، شیراز، کرمان، کرمانشاه، اهواز، زاهدان، چابهار، بندرعباس، رشت، ساری) با ارتباط شبکه ­ای که با یکدیگر دارند منجر به توسعه متعادل سرزمینی می­شوند. در سطح میانی فضا (ملی-منطقه ­ای)، شهرهای سطح دو به عنوان همکار در شبکه نظام سکونتگاهی ایفای نقش می کنند. در سطوح فضایی خرد (شهرمنطقه چندمرکزی)، شهرهای سطوح سه و چهار منتخب متناسب با ظرفیت و تخصصی که در شبکه شهری دارند، در تنظیم روابط میان سکونتگاه ها و برقراری پیوندهای عملکردی مطلوب، منجر به ایجاد توسعه مطلوب و مهار رشد و پراکنده­رویی لجام گسیخته و فاقد عملکرد در مجموعه­های شهری و مناطق کلان شهری کنونی می­شوند.

جمع بندی

با توسعه نظام سرمایه داری، سکونتگاه های شهری در ایران هرچه بیشتر مورد توجه قرار گرفت و ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن ها بیش از پیش دچار تغییر و دگرگونی اساسی شد. بازتاب این تغییرات ساختاری در افزایش سطح فقر، کاهش فزاینده عدالت اجتماعی، نارسایی نظام حمل و نقل و… نمود پیدا کرد. به منظور مواجهه با این مسائل و در راستای ایجاد تعادل سرزمین مطلوب، رویکرد جدیدی برای آرایش سازمان فضایی سرزمین ایران با عنوان توسعه فضایی چندمرکزی-چندسطحی-چندعملکردی در نظر گرفته شده است. این رویکرد با هدایت و سازماندهی تعامل های اجتماعی، اقتصادی و عملکردی می تواند روابط پویا، منظم و اقتصادی و در عین حال کارا برای فضاهای منطقه ایجاد نماید. از مزایای بهره گیری از سازمان فضایی چندمرکزی-چندسطحی-چند عملکردی می توان به تمرکززدایی از اقتصاد (قیمت پایین زمین، تراکم پایین تر) و کاهش تراکم شهری، تنوع ساختار اجتماعی و انسجام اجتماعی و تقویت هویت منطقه اشاره کرد.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط مهدی رازپور در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.