موانع تحقق مطالبه گری در حاشیه شهرهای ایران

به غیر از اعتراضات سال های ۹۷ و ۹۸، اعتراض مطالبه گرانه طبقات پایین جامعه مخصوصا حاشیه نشینان، در کشور بسیار محدود بوده است. به منظور انجام مطالبه گری باید نسبتی میان دولت و مناطق حاشیه نشینی از گروه های سیاسی و اجتماعی وجود داشته باشد تا بتوانند مشارکت سازنده ی اشخاص با دولت را فراهم کنند. گروه هایی که اهداف سیاسی واحدی را می سازند، زمانی که کنار هم می آیند، اهداف جامعه را پیگیری می کنند. در شرایط فعلی احزاب سیاسی  که نماینده مردم و حاشیه نشینان باشند، وجود ندارد؛ مردم طبقات پایین جامعه نمی توانند نماینده و گروه سیاسی خود را که پیگیر حقوق آنان باشد را پیدا کنند.

کلیدواژه: مطالبه، حاشیه، ایران، اعتراضات

ضرورت و اهداف پژوهش

مفاهیم حوزه های مختلف علمی، در ارتباط با یکدیگر شکل گرفته و نظام نظریه خاص خویش را می سازد. از این میان مفاهیمی چون مطالبه گری توأمان با مفهوم حق، قابل ادراک است. مفهوم مطالبه گری با آنکه امروزه معنی انضمامی تری یافته ولی از حوزه ی اندیشه و برخی از واقعیت های تاریخی، انشعاب پیدا نموده است. آنچه در ارتباط با مطالبه گری مطرح می شود، همواره دربردارنده ی ادراک حقوقی اشخاص و مشارکت و کنش در راستای تحقق آن است. در سال های اخیر با وجود جنبش ها و اعتراضات مطالبه گرایانه در ایران که بخش عمده ای از آن متشکل از طبقه متوسط بود، طبقات پایین جامعه کمتر حضور داشتند. در سال های ۹۷ و ۹۸ حضور گسترده طبقات پایین جامعه در اعتراضات به وضع معیشتی و اقتصادی پررنگ شد. به جز اعتراضات سال های ۹۷ و ۹۸، همواره حضور و اعتراض مطالبه گرایانه طبقات پایین جامعه مخصوصاً حاشیه نشینان بسیار محدود، به صورت جماعت و غیر نهادی بوده است. از همین رو در این پژوهش، علل و چگونگی عدم شکل گیری نهاد مطالبه گری در حاشیه شهر بررسی و راهکارهای مؤثر بر آن ارائه شده است.

خرده نظام سیاسی سطح کلان مسئله شناسی

کنش اجتماعی بنا بر ماهیت خود دارای سطوح کلان، میانی و خرد است. در سطوح کلان، نظام سیاسی اجتماعی دارای چهار خرده نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. در سطوح میانی حدی میان ساختارهای کلان و افراد واقع شده است و سطح خرد شامل عناصر فردی است. در بعد ساختاری و سطح کلان اولین خرده نظام مورد ارزیابی، خرده نظام سیاسی است. عناصر این نظام عبارت اند از:

دولت

دولت در هر جامعه ای، تجلی ملت است. این تجلی در دو بخش خود را نمایان می سازد. در بعد سابجکتیو این تجلی، به معنای آن است که دولت تمام جنبه های فرهنگی و تاریخی یک ملت را با خود همراه دارد. همچنین عموم اشخاص آن جامعه خود و تاریخ خود را در بعد آگاهی در این تجلی می توانند ببینند. این تجلی بعد دیگری در حوزه ی آبجکیتو دارد. این بعد عبارت است از نوعی باهم سازی ملت و دولت. جامعه از طریق ارکان میانی خود چنان احزاب، جامعه مدنی و سایر گروه ها و رسانه های سیاسی دولت را تشکیل می دهند. در این مفاهیم ضرورتی نهفته است و آن ضرورت ارتباط عینی و ذهنی (ارتباط آبجکتیو و سابجکتیو) اعضای جامعه و دولت است. به منظور انجام مطالبه گری باید نسبتی میان دولت و مناطق حاشیه نشینی از بعد میانی یعنی گروه های سیاسی و اجتماعی که در حد میان مردم و دولت هستند و از جنس مردم محسوب می شوند، وجود داشته باشند تا بتوانند مشارکت سازنده ی اشخاص را با دولت فراهم آورند. وحدت مردم و دولت ضرورت روحیه مشارکت و حق طلبی سازنده است.

احزاب

حزب سیاسی ارکان مختلف مردم و قدرت را در کنار هم قرار داده و در گذر روزگار از انفصال آنان جلوگیری می کند. گروه های مختلف طبقاتی یا گروه هایی که اهداف سیاسی واحدی را می سازند، زمانی که کنار هم می آیند و حزب سیاسی را تشکیل می دهند و با ورود به عرصه سیاست ناظر به دولت و گاهی مجری دولت واقع می شوند و اهداف جامعه را پیگیری و پیاده سازی می کنند. در شرایط فعلی احزاب سیاسی که به مثابه نماینده تام مردم و مناطق حاشیه نشین باشند، وجود ندارد؛ مردم مناطق حاشیه نشین و طبقات پایین جامعه نمی توانند نماینده و گروه سیاسی خود را که پیگیر حقوق آنان باشد را بیابند.

آزادی منفی

آزادی منفی یعنی اشخاص یک جامعه، تحت ظلم و تسلب آزادیشان توسط دیگر مردم و دولت واقع نشوند. آزادی، از این حیث که قدرت باعث سرکوب آزادی مردم نشود، آزادی منفی و از حیثی که اموری مقوم آزادی و تحقق بهتر فرصت ها برای مردم شود، آزادی مثبت است. عدم تحقق آزادی مثبت و منفی در ایران از موانع امکان تحقق مطالبه گری در حاشیه شهر است. شهروندان حاشیه شهر علاوه بر آن که آگاهی از حقوق خود را ندارند، امکان پیگیری حقوق خود را نیز نمی یابند چراکه در اساسی ترین حقوق خود، آزادی منفی، نیز در مشکل به سر می برند. به عبارت دیگر، میدان کنش برای ایشان از وجوه تأمین معیشت نیز به صورت بحرانی محدود شده است.

رسانه مستقل

در شرایط مطلوب زیست اجتماعی، وجود رسانه های مستقل علاوه بر ایجاد آگاهی برای مناطق حاشیه نشینی سبب انعکاس صدای آنان و تحقق حقوق آنان می شود. این رسانه ها فرصتی برای حق خواهی مناطق حاشیه نشین است و جامعه را نسبت به شرایط آنان آگاه و حساس می سازد. در ایران به جهت آن که ماهیت رسانه، ماهیت امنیتی تلقی می شود، این دسته بندی ذیل موانع سیاسی قرار گرفته است. نبود رسانه های مستقل مردمی که در خصوص حاشیه نشینی فعالیت کنند، باعث ایجاد مانع در آگاهی سیاسی مردم جامعه و خصوصاً مناطق حاشیه نشین می شود. ماهیت امنیتی دوگانه مردم و دولت، جز ایجاد دیگری پنداری، مقدمه دشمن پنداری مردم، به چیزی منتهی نمی شود. باور به مردمی بودن دولت، درگرو اقدامات عملی، حساب شده و تدریجی است.

اختلاط امر امنیتی و مطالبه شهروندی

اگر شهروندان و دولت در تمام سطوح عینی و ذهنی مربوط باشند، نیازها، انتقادات، مسئولیت ها و مطالبات آنان یکی می شود؛ در این شرایط، آنچه سبب اعتراض یکی از آنان باشد با همراهی و همدلی سایرین همراه می شود. در این شرایط اعتراضات مردمی با همراهی یا حداقل پذیرش دولت مواجه می شود و احساس مسئولیت متقابل را ایجاد می کند. در شرایط فعلی مطالبات و اعتراضات شهروندی با مسئله امنیتی یکی پنداشته می شود. ضرورت ایجاد فضای اعتماد متقابل میان دولت و مردم برای هر دو ضروری است و از شروط تحقق مطالبه گری سازنده است.

اقدامات پیشنهادی به منظور رفع موانع تحقق مطالبه گری در حاشیه شهرهای ایران

در ادامه راهکارهایی به منظور رفع موانع تحقق مطالبه گری در حاشیه شهرهای ایران ارائه شده است.

• تدوین سند حقوق شهروندی با مشارکت و توافق کلیه نیروهای سیاسی کشور؛
• تصویب سند حقوق شهروندی در مجلس شورای اسلامی؛
• صیانت از سند حقوق شهروندی توسط قوه قضاییه؛
• حمایت نیروهای امنیتی کشور جهت حفظ و صیانت از سند حقوق شهروندی؛
• تدوین و تدریس دروس حقوق و وظایف شهروندی برای دانش آموزان؛
• تدوین و تصریح سازوکار ایجاد و تداوم احزاب و اصناف در اسناد بالادستی نظام؛
• تدوین سند اقتصاد سیاسی کارآمد با تصویب آن در مجمع تشخیص مصلحت نظام و سایر ارکان بالادستی حکومت به منظور بهبود شرایط جامعه؛
• تدوین سند و چشم انداز ارتقای اقتصادی و فرهنگی مناطق حاشیه نشینی با تکیه بر رویکرد توانمندسازی و تسهیلگری اجتماعی؛
• تجمیع نهادهای فعال دولتی در حاشیه شهرهای کشور ذیل یک سازمان با بودجه و نیروی تخصصی کارآمد؛
• ایجاد سازوکار برای سمن های فعال در حاشیه شهر با محوریت توانمندسازی اجتماع محور در مناطق؛ حاشیه شهر به منظور توسعه نهادهای اجتماعی و صیانت از حقوق شهروندان در حاشیه شهر.

جمع بندی

در سال های ۹۷ و ۹۸ حضور گسترده طبقات پایین جامعه در اعتراضات به وضع معیشتی و اقتصادی پررنگ شد. به جز اعتراضات این سال ها، همواره حضور و اعتراض مطالبه گرایانه طبقات پایین جامعه مخصوصا حاشیه نشینان بسیار محدود بوده است. کنش اجتماعی بنا بر ماهیت خود دارای سطوح کلان، میانی و خرد است. در بعد ساختاری و سطح کلان اولین خرده نظام مورد ارزیابی، خرده نظام سیاسی است. مواردی چون «دولت»، «احزاب» و «آزادی منفی» برخی از عناصر این خرده نظام هستند که باید موردتوجه قرار گیرند. پژوهش حاضر پس از بررسی این عناصر پیشنهاداتی به منظور رفع موانع مطالبه گری در ایران ارائه نموده است که برخی از آن ها عبارت اند از: «تصویب سند حقوق شهروندی در مجلس شورای اسلامی»، «صیانت از سند حقوق شهروندی توسط قوه قضاییه» و «حمایت نیروهای امنیتی کشور جهت حفظ و صیانت از سند حقوق شهروندی».

این مطالعه در اندیشکده پایا توسط محمد حسین گل پرور طوسی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.