فراتحلیل پیشینه پایش های سرمایه اجتماعی

یکی از مولفه های بسیار مهم سنجش میزان موفقیت یا عدم موفقیت نظام های سیاسی در جهان، وضعیت سرمایه اجتماعی آن هاست. منظور از سرمایه اجتماعی، میزان توانایی ها و دارایی های حاکمیت در اذهان جامعه است؛ حتی کشوری که قدرت اول اقتصادی یا امنیتی منطقه باشد، مادامی که جامعه احساس کند توان مدیریت و مفاهمه با مردم خود را ندارد، از درون قابل تخریب است. سرمایه اجتماعی در بهبود عملکرد دولت ها نقشی تعیین کننده دارد. یکی از شاخص های مهم مقایسه وضعیت حکمرانی کشورها در وجوه مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سنجش سرمایه اجتماعی آن ها است. تاثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی، کیفیت زندگی، سلامت عمومی، دانش آفرینی، مسئولیت اجتماعی، عملکرد سازمانی و جرائم از جمله مطالعات مهم سیاستگذاری در این حوزه است.

ضرورت و اهداف پژوهش

سرمایه اجتماعی زیربنای اصلی جوامع برای توسعه است. این سرمایه از تجمیع سرمایه انسانی، سرمایه طبیعی، سرمایه فیزیکی و مادی و نوع روابط و تعاملات بین این سرمایه ها تشکیل شده و حرکت جامعه را به سوی آینده هموار می کند. سرمایه اجتماعی در همه جوامع، صورت بندی واحدی ندارد و در هر جامعه ای متناسب با اقتضائات آن جامعه شکل می گیرد. سنجش سرمایه اجتماعی به روش های مختلفی ممکن است. درباره سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی و فراملی پژوهش های فراوانی انجام شده است. از این رو در این پژوهش به مطالعه پیشینه پایش های سرمایه اجتماعی در برخی از نهادهای خارجی و داخلی پرداخته شده است.

روش های سنجش سرمایه اجتماعی

به دلیل نیاز فوری نظام های حکمرانی به سنجش سرمایه اجتماعی، این مهم به شکل های مختلف محاسبه می شود. تاکنون غالب این سنجش ها از طریق روش های پیمایشی از طریق پرسشنامه انجام می گرفته است. فراتحلیل پیمایش های گذشته حاکی از همپوشانی متغیرهای مورد سنجش، ابهام در تعریف نظری و عملیاتی مولفه ها، عدم پوشش همه متغیرها، در نظر نگرفتن سرمایه اجتماعی منفی، تورش قضیه حد مرکزی، همگون سازی غیرمنطقی سطوح مختلف، هم سنخ نبودن گویه ها و ایرادهای مرتبط با گزارش دهی است. این گزارش درباره جایگزینی روش های کلاسیک علوم اجتماعی ادعایی ندارد. فرض پژوهش این است که با استفاده از داده های شبکه های اجتماعی و تکنیک های هوش مصنوعی می توان با سرعت بیشتر و هزینه کمتر مفهوم سرمایه اجتماعی را در کنار پیمایش های تلفنی و میدانی مراکز افکار سنجی سنجید.

با توجه به اینکه در عصر اطلاعات مردم دارای زیست جهانی مجازی و مخاطب رسانه ها شده اند، شبکه های اجتماعی در فضای مجازی یکی از بهترین نبض هایی است که می توان براساس آن به بررسی ذهن جمعی کاربران در موضوعات مختلف دست یافت. این مهم از طریق روش های نوین ممکن شده است. علوم اجتماعی محاسباتی با در اختیار گذاشتن مدل ها، الگوواره ها و ابزارهای کامپیوتری می تواند با استفاده از کلان داده های فضای مجازی، ابعاد و سویه های مختلف سرمایه اجتماعی را به صورت مستمر پایش کند. البته هنوز دسترسی عموم پژوهشگران به کلان داده برقرار نشده و مسائلی در زمینه استفاده از آن از نظرگاه فلسفه اخلاق و حقوق شهروندان وجود دارد.

به روش های مبتنی بر کلان داده می توان به عنوان مکمل روش های کمی در پژوهش های اجتماعی مرتبط با حوزه های گوناگون سیاستگذاری توجه کرد. این روند، هم باعث بهبود پژوهش های کمی در قالب پیمایش ها و نظرسنجی ها می شود و سیاستگذار را از سوگیری های آن آگاه می کند و هم هزینه های پیامدهای منفی هر سیاست را با آزمودن دوباره نتایج پژوهش های پیشین عیان می سازد. دولت ها می توانند با بهره گیری از روش های مبتنی بر کلان داده و مقایسه نتایج پژوهش های آنها با پژوهش های کمی پیشین، درباره انگاره های موجود در شناخت جامعه هدف خود اطمینان یابند یا درصورت لزوم، در آنها بازاندیشی هایی انجام دهند. دولت ها می توانند با بهره گیری از روش های مبتنی بر کلان داده و مقایسه نتایج پژوهش های آن ها با پژوهش های کمی پیشین، درباره انگاره های موجود در شناخت جامعه هدف خود اطمینان یابند یا درصورت لزوم، در آن ها بازاندیشی هایی انجام دهند.

پیشینه پژوهشی پایش سرمایه اجتماعی

درباره سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی و فراملی پژوهش های فراوانی انجام شده است. در این بخش، ابتدا به برخی نهادهای خارجی و داخلی در این باره اشاره می شود:

برای سنجش سرمایه اجتماعی نظام های سیاسی در مقیاس جهانی، نهادهای متعددی شکل گرفته است. یکی از نهادهای مذکور لگاتوم است. «شاخص رفاه» رتبه بندی سالیانه موسسه پژوهشی لگاتوم است که از سال ۲۰۰۷ ارائه می شود. این شاخص بر اساس ترکیبی از وضعیت کشورها در ۱۲ حوزه تعریف شده است. میزان رفاه در کشورها با مقایسه وضعیت آن ها در حوزه های اقتصاد، فرصت کسب و کار، حکومت داری، آموزش، سلامت، امنیت و ایمنی، محیط زیست، شرایط زندگی، محیط طبیعی، محیط سرمایه گذاری، زیرساخت و دسترسی به بازار، آزادی های فردی، سرمایه اجتماعی و … سنجیده می شود. در سال ۲۰۲۳، ایران در مقیاس جهانی (در میان ۱۶۷ کشور) از نظر شاخص سرمایه اجتماعی در رتبه ۱۲۲ قرار گرفته است.

در ایران نیز از اواخر دهه ۱۳۷۰ شمسی به تدریج فضای سنجش سرمایه اجتماعی شکل گرفته است. در این راستا، در ماده ۹۸ قانون برنامه چهارم توسعه مصوب ۱۳۹۳ بر اجرای ادواری پیمایش های ملی سرمایه اجتماعی تاکید شده است. تاکنون به صورت رسمی، قریب به ۱۰ پیمایش ملی مختص سرمایه اجتماعی انجام شده است. هدف از این پیمایش ها ارزیابی سرمایه اجتماعی به عنوان ضلع سوم توسعه، در کنار سرمایه اقتصادی و انسانی است. در همین راستا، سرمایه اجتماعی حلقه مفقوده در فرآیند توسعه اجتماعی تلقی شده است.

جمع بندی

سرمایه اجتماعی مفهومی چندبُعدی است که می تواند وضعیت نمادین نظام سیاسی را در اذهان عمومی نشان دهد. با پایش مستمر سرمایه اجتماعی می توان مهم ترین مسائل کشور که در آستانه وضع بحرانی بوده و حساس تشخیص داده شده را رصد کرد و برای رفع آن ها کوشید. چنین دریافتی از سرمایه اجتماعی، حیات نظام سیاسی را به ذهنیت مردم پیوند می دهد. از این رو درک برخی تقابل ها و تفاهم ها می تواند، وضعیت زیست کلی جامعه را بهبود بخشد. روش های سنجش فعلی سرمایه اجتماعی ضعف هایی دارد که باعث می شود در مأموریت اصلی شان یعنی بازنمایی وضعیت سوژه های سیاستگذاری در حوزه های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سلامت، محیط زیست، قضایی و… موفق نباشند. روش علوم اجتماعی محاسباتی که بر جمع آوری و تحلیل کلان داده مبتنی است، روزنه ای برای پوشش دادن شماری از ضعف های روش های کمی، به خصوص در حوزه نمونه گیری، ایجاد کرده است. دولت ها می توانند با بهره گیری از روش های مبتنی بر کلان داده و مقایسه نتایج پژوهش های آن ها با پژوهش های کمی پیشین، درباره انگاره های موجود در شناخت جامعه هدف خود اطمینان یابند یا درصورت لزوم، در آن ها بازاندیشی هایی انجام دهند. به طور کلی، تنوع در روش های پژوهش باعث تسریع در روند شناخت سیاستگذار از تغییرات خرد و کلان اجتماعی می شود. گزارش حاضر به فراتحلیل روش های کلاسیک پیمایش درکنار علوم اجتماعی محاسباتی، برای سنجش سرمایه اجتماعی حاکمیت پرداخته است و در ادامه در سلسله گزارش هایی، این مدل مورد سنجش فصلی قرار گرفته است.

این مطالعه در مرکز علوم اجتماعی محاسباتی با همکاری علیرضا حدادی، احمد یزدانیان، رسول محسن زاده و معین کاظمی در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.