حضور راهبردی ایران در نهادهای بین المللی علم و فناوری

یکی از موضوعات موردتوجه در حوزه سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری، همکاری های بین المللی علم و فناوری است. لذا یکی از راه های اصلی پیمودن قله های علم و فناوری، بهره برداری صحیح و موثر از همکاری های بین المللی است. به عبارت دیگر کشورها اگر می خواهند در علم، فناوری و نوآوری به راهبردهای موثر دست پیدا کنند چاره ای جز همکاری های بین المللی، شرکت در رویدادهای منطقه ای و تعامل با کشورهای دیگر ندارند. یکی از راه های بررسی همکاری های بین المللی بررسی عضویت کشورها در سازمان های بین المللی است. هرچه کشورها در سازمان های بین المللی بیشتری عضویت داشته باشند نشان دهنده ی این است که در حوزه ی علم و فناوری پیشرفته تر هستند. با بررسی عضویت جمهوری اسلامی ایران در نهادهای بین المللی مورد مطالعه، مشخص شد که ایران در ۲۱ نهاد از ۴۶ نهاد عضویت دارد.

کلیدواژه: علم و فناوری، نهاد بین المللی، نوآوری

ضرورت و اهداف پژوهش

بی شک یکی از راه های رسیدن به موفقیت و پیشگامی در علم و فناوری علاوه بر تلاش های داخلی، نیازمند همکاری و تعامل با سایر کشورها است. امروزه بخش قابل توجهی از دانش و اطلاعات در بستر شبکه ها و ارتباطات بین المللی تولید و توزیع می شوند؛ لذا بخش بین الملل حوزه علم و فناوری از اهمیت فراوانی برخوردار هستند. یکی از جنبه های مهم در حوزه همکاری های بین المللی علم و فناوری، حضور و مشارکت مؤثر و پررنگ کشورها در نهادها و رویدادهای منطقه ای و بین المللی در این زمینه است. علیرغم تاکیدات موجود در اسناد بالادستی حوزه علم و فناوری بر تعاملات بین المللی و اهمیت حضور موثر ایران در نهادهای بین المللی، به نظر می رسد در حال حاضر عضویت ایران در این نهادها فاقد راهبردی مدون و هدفمند است. هدف اصلی پژوهش حاضر ارائه پیشنهادات سیاستی جهت حضور آگاهانه و هوشمندانه ایران در سازمان ها و رویدادهای بین المللی مرتبط با سطح کلان علم، فناوری و نوآوری (سیاست گذاری) است.

روش شناسی پژوهش

در این مطالعه از سه روش مطالعات کتابخانه ای، جستجوی اینترنتی و مصاحبه با خبرگان برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. همچنین با توجه به حجم بالای اطلاعات جمع آوری شده، جمع بندی و تحلیل داده ها از روش های آمار توصیفی (جمع بندی اطلاعات به دست آمده از جستجوی اینترنتی مربوط به نهادها)، آمار استنباطی (رتبه بندی کارکردهای نهادهای بین المللی علم، فناوری و نوآوری) و تحلیل متن (جمع بندی نتایج حاصل از مصاحبه با خبرگان) صورت پذیرفته است.

کارکردهای نهادهای بین المللی با تمرکز بر علم و فناوری

ریشه مطالعه درباره ی سازمان های بین المللی به ادبیات حوزه ی بین الملل برمی گردد و ادبیات مخصوصی در حوزه ی علم و فناوری وجود ندارد. لذا استخراج کارکردهای نهادهای بین المللی با تمرکز بر علم و فناوری، نوآوری مطالعه حاضر است. این کارکردها به ۹ دسته تقسیم می شوند که عبارت اند از:

• شکل گیری و پشتیبانی از تعاملات، ارتباطات و شبکه سازی در سطوح مختلف (افراد، سازمان ها و دولت ها)؛
• مشروعیت بخشی و تصویرسازی مناسب در سطح منطقه ای یا بین المللی؛
• تدوین مقررات و استانداردهای بین المللی در حوزه علم و فناوری؛
• تولید، پردازش و انتشار اطلاعات؛
• نظارت و تضمین اجرای مقررات بین المللی؛
• تخصیص و تسهیم منابع؛
• همکاری و اقدام مشترک؛
• داوری و حل وفصل چالش های بین المللی؛
• آموزش، توانمندسازی و ظرفیت سازی.

نهادهای بین المللی علم و فناوری از منظرهای گوناگون

مرجع معتبری که حاوی فهرست جامعی از سازمان های بین المللی در حوزه علم، فناوری و نوآوری باشد نه تنها در ایران بلکه در سطح بین المللی نیز وجود ندارد. در پژوهش حاضر با بررسی منابع مختلف، به یک فهرست ۴۶ تایی از نهادهای بین المللی در حوزه ی سیاستگذاری علم و فناوری دست یافته شد که از منظرهای گوناگون تقسیم بندی می شوند. از منظر نوع نهاد، ۴۱ نهاد در دسته ی سازمان ها و ۵ نهاد در دسته ی رویدادها، از منظر جهت گیری جغرافیایی، ۲ نهاد ملی، ۱۴ نهاد منطقه ای و ۳۰ نهاد بین المللی، از منظر وابستگی نمایندگان کشورهای عضو به دولت، ۱۷ نهاد دارای نمایندگان دولتی و ۲۹ نهاد دارای نمایندگان غیردولتی هستند. همچنین از منظر موضوعات خاص مورد تمرکز،۳ سازمان با محوریت زنان در جامعه علم و فناوری، ۱ سازمان با محوریت زبان مشترک،۴ سازمان با محوریت موضوع توسعه یافتگی ۶ سازمان حول دین مشترک و ۷ سازمان به صورت وابسته به نهادهای سطح بالاتر در حال فعالیت می باشند.

هر یک از این ۴۶ نهاد، با توجه به ساختاری که از ابتدا برای خود برگزیده اند، نوع خاصی از عضویت را می پذیرند. ۲۷ نهاد فقط عضویت حقوقی ۱۳ نهاد فقط عضویت حقیقی و ۶ نهاد هر دو نوع عضویت را در ساختار خود جای داده اند. از میان این ۴۶ نهاد، جمهوری اسلامی ایران در ۱۷ نهاد حقوقی، ۷ نهاد حقیقی و ۳ نهاد دارای هر دو عضویت، عضو است.

رتبه بندی نهادهای بین المللی علم و فناوری

نهادهای فعال در حوزه ی علم و فناوری در قالب ۳ گروه کلی سازمان های بین المللی فعال در حوزه ی علم و فناوری، سازمان های منطقه ای فعال در حوزه علم و فناوری و رویدادهای (اجلاس، پلتفرم، فروم) فعال در حوزه علم و فناوری تقسیم بندی می شوند. یکی از مهم ترین موضوعات در بحث نهادهای چندجانبه نوع نماینده (دولتی یا غیردولتی) است. از بین ۱۰ نهاد حاضر در گروه سازمان های بین المللی با نوع عضویت دولتی، آکادمی جهانی علوم رتبه ی اول را به خود اختصاص داده است و ایران در تمامی این نوع سازمان ها عضویت دارد. در میان ۱۷ نهاد حاضر در گروه سازمان های بین المللی با نوع عضویت غیردولتی، بنیاد بین المللی علوم (IFS) در رتبه اول قرار دارد. ایران نیز در ۱۱ نهاد این گروه عضویت دارد. از بین ۳ نهاد حاضر در گروه سازمان های منطقه ای با نوع عضویت دولتی، بانک توسعه آسیا (ADB) در رتبه ی اول قرار دارد و ایران تنها در مرکز انتقال فناوری آسیا و اقیانوسیه (APCTT) عضویت دارد. در میان ۱۱ نهاد حاضر در گروه سازمان های منطقه ای با نوع عضویت غیردولتی، اتحاد نوآوری کشورهای اروپایی (EAI) رتبه ی اول را به خود اختصاص داده است و ایران تنها در ۲ نهاد از این گروه عضویت دارد. از بین ۲ نهاد حاضر در گروه رویدادهای بین المللی با نوع عضویت دولتی، مجمع علوم جهانی سازمان توسعه و همکاری های اقتصادی که نهادی وابسته به نهاد سطح بالا OECD است، رتبه ی اول را به خود اختصاص داده است و ایران در آن عضویت ندارد. از بین ۲ نهاد حاضر در گروه بندی رویدادهای بین المللی با نوع عضویت غیردولتی، مجمع جهانی علم (WSF) در رتبه ی اول قرار دارد و ایران نیز عضو است.

ارائه پیشنهادات حضور موثر ایران در نهادهای بین المللی

حضور در مجامع بین المللی علم و فناوری، جدا از منافعی که هر نهاد بین المللی دارد، وابسته به نوع هدف هر کشور متفاوت است. در این راستا، پیشنهاد می شود که بر اساس اهداف کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه ی علم و فناوری، هدف گذاری دقیق و نقشه ی راهی برای فعالیت بین المللی علم و فناوری صورت گیرد. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به عنوان یک نهاد سطح اول متولی علم و فناوری یکی از گزینه های پیشنهادی برای این هدف گذاری و برنامه ریزی است.

در حال حاضر با توجه به عدم اثربخشی حضور ایران در نهادهای بین المللی که به دلایلی چون عدم تناسب نماینده با ساختار نهاد بین المللی، عدم وجود توانمندی های لازم در نماینده عضو، نبود اولویت های مشخص برای حضور در یک نهاد خاص و … تشدید شده است، لازم است که یک  نهاد متولی مدیریت تعاملات بین المللی ایران در علم و فناوری شود. با تشکیل ستاد دیپلماسی علم و فناوری، این ستاد گزینه ی مناسبی در این حوزه است.

درنهایت در تطبیق کارکردهای نهادهای بین المللی با اسناد بالادستی، بندهایی با رویکرد بین المللی معطل ماندند که لزوما با عضویت در نهادهای بین المللی مرتفع نشده و نیازمند اقدامات جدی و وسیع تری می باشند. یکی از مهم ترین این بندها اعتلای جایگاه زبان فارسی است. پیشنهاد می شود که جمهوری اسلامی ایران متولی ایجاد یک نهاد بین المللی با عنوان «سازمان بین المللی همکاری های علم و فناوری کشورهای فارسی زبان» شود. در این زمینه می توان تجربه سازمان همکاری های علم و فناوری کشورهای عرب زبان را بررسی نمود و با انجام یک مطالعه امکان سنجی در جهت پیشبرد آن اقدام کرد.

جمع بندی

بی شک یکی از راه های رسیدن به موفقیت و پیشگامی در علم و فناوری علاوه بر تلاش های داخلی، نیازمند همکاری و تعامل با سایر کشورها است؛ اما علیرغم تاکیدات موجود در اسناد بالادستی حوزه علم و فناوری بر تعاملات بین المللی و اهمیت حضور موثر ایران در نهادهای بین المللی، در حال حاضر عضویت ایران در این نهادها فاقد راهبردی مدون و هدفمند است. مطالعه حاضر باهدف ارزیابی وضعیت حضور جمهوری اسلامی ایران در نهادها و رویدادهای بین المللی علم و فناوری در حوزه ی سیاستگذاری به انجام رسیده است. بررسی منابع مختلف، به یک فهرست ۴۶ تایی از نهادهای بین المللی در حوزه ی سیاست گذاری علم و فناوری دست یافته شد که جمهوری اسلامی ایران در ۲۷ نهاد عضویت دارد. درنهایت نیز پیشنهاداتی برای حضور موثر ایران در مجامع بین المللی ارائه شد.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری با همکاری جواد مشایخ، عفت نوروزی، مهسا محبوب قدسی و کیارش فرتاش و به سفارش معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۴ انجام شده است.