بررسی حذف یارانه های نقدی و اثر آن بر توزیع درآمد
برآورد و ارزیابی اثرات حذف یارانه های نقدی بر شاخص های توزیع درآمد خانوارهای شهری
یارانه نوعی پرداخت انتقالی است که ابزاری برای توزیع مجدد درآمد و کاهش فاصله طبقاتی و تأمین هزینه کالاهای عمومی است. اساس پرداخت یارانه این است که باید به گروه هایی که سطح درآمدی پایین‌تر از حد استاندارد برای تامین حداقل نیازهای زندگی دارند، پرداخت شود. از دغدغه های دولت و قانون گذار، رساندن یارانه نقدی و غیرنقدی به گروه های هدف می باشد. لذا از مسائل مهمی که طی سال های اخیر در حوزه پرداخت یارانه نقدی مطرح بوده است، حذف یارانه دهک های بالای درآمدی است. از اثرات حذف یارانه افراد پردرآمد، میتوان به کاهش شکاف طبقاتی و بهبود توزیع درآمد اشاره کرد.
ضرورت و اهداف پژوهش
حذف یارانه دهک های بالای درآمدی توسط دولت در لایحه بودجه سالهای مختلف ذیل تبصره ۱۴ پیشنهاد شده که پس از تصویب به صورت قانون درآمده است. یک جنبه مهم پرداخت هدفمند یارانه نقدی، کمک به هموار شدن توزیع درآمد و کاهش نابرابری ها است. مسلما این جنبه توسط پرداخت همگانی یارانه نقدی نه تنها به سختی حاصل می شود، بلکه می توان گفت که پرداخت همگانی، باعث ناعدالتی در بین افراد جامعه می شود. بر این اساس، گزارش حاضر به منظور ارزیابی حذف یارانه های نقدی بر شاخص های توزیع درآمد خانوارهای شهری تعریف شده است. هدف این مطالعه ارزیابی حذف یارانه های نقدی بر شاخص های توزیع درآمد خانوارهای شهری است. برای این منظور از داده های خام بودجه خانوار مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۸ استفاده شده و ارزیابی آثار حذف یارانه بر مبنای داده های مذکور در قالب سناریوهای مختلف صورت گرفته است.
انواع شاخص های نابرابری
شاخص های مختلفی برای اندازه گیری میزان نابرابری در اقتصاد به کار گرفته شده است. یکی از مشهورترین آن ها، شاخص ضریب جینی است. این شاخص که برای تحلیل وضعیت توزیع درآمد به طور معمول مورد استفاده قرار می گیرد، در حالت برابری کامل عدد صفر و در وضعیت نابرابری کامل کمیت یک را اختیار می کند. علاوه بر ضریب جینی، استفاده از نسبت های درآمد (مخارج کل) دهک های بالایی به دهک میانی یا به دهک اول نیز، بیانگر نحوه توزیع متغیر درآمد در بین گروه ها یا دهک ها است. کاهش این نسبتها (دهک های بالایی توزیع به دهک های پایین توزیع) به معنی بهبود توزیع برای متغیر مورد نظر مثل درآمد است. مطالعه حاضر برای بررسی اثرات حذف یارانه های نقدی بر توزیع درآمد از شاخص ضریب جینی، نسبت درآمد (مخارج کل) دهک نهم به دهک اول، نسبت درآمد (مخارج کل) دهک نهم به دهک پنجم و نسبت درآمد (مخارج کل) دهک پنجم به دهک اول استفاده می کند.
اثرات حذف یارانه نقدی بر توزیع درآمد (مخارج کل)
در ادامه به تحلیل اثرات حذف یارانه نقدی بر شاخص های توزیع درآمد در قالب سه سناریو پرداخته خواهد شد.
سناریو اول: حذف یارانه نقدی کلیه خانوارهای شهری
این ارزیابی شامل دو قسمت تغییرات آماره های توزیع مخارج و تغییرات شاخص های نابرابری می شود. ابتدا تغییرات توزیع مخارج و پس از آن شاخص های نابرابری آمده است.
- تغییرات مخارج بر اساس سناریو اول: در این سناریو یارانه نقدی که خانوار شهری در سال ۱۳۹۸ گرفته از سرجمع مخارج کل وی کم شده است. این یارانه نقدی برحسب اندازه یا تعداد اعضای خانوار، ماه های دریافت یارانه در سال و اینکه خانوار آیا یارانه نقدی دریافت نموده یا خیر، متفاوت بوده است. گزارش ها حاکی از آن است که میانگین مخارج کل خانوارهای شهری پس از حذف یارانه های نقدی از ۴۴/۴۸۶ به ۴/۴۷۰ میلیون ریال کاهش خواهد یافت. افزون بر موارد فوق، به ازای چندک های تعریف شده در گزارش، کلیه مقادیر مخارج کل برای صدک یکم از ۵۸/۷۵ به ۱/۶۵ میلیون ریال، صدک ۵ از ۵۷/۱۳۵ به ۳/۱۲۳ میلیون ریال و صدک ۱۰ از ۶۶/۱۷۴ به ۵/۱۸۵ میلیون ریال کاهش یافته است.
- تغییرات شاخص های نابرابری در سناریو اول: نتایج حاصل از اعمال گزینه اول سیاستی (حذف یارانه کلیه خانوارهای شهری) بیان می کند که نسبت مخارج دهک نهم به دهک اول از ۱۳۴/۵ برابر در حالت پایه به ۵۵۶/۵ برابر افزایش می یابد. این تغییر افزایشی در نسبت مخارج دهک نهم به دهک پنجم به میزان خیلی کمتری دیده می شود. برآیند اثرات اعمال این سیاست، افزایش نسبت های نابرابری است که میتوان آن را در افزایش ضریب جینی مشاهده کرد. به طوری که ضریب جینی از ۳۶۳۶۴/۰ به ۳۷۶۵۳/۰ افزیش خواهد یافت؛ یعنی با اعمال این سیاست نابرابری افزایش می یابد.
سناریو دوم: حذف یارانه نقدی خانوارهای شهری بالای خط فقر مطلق
به منظور ارزیابی وضعیت توزیع درآمد در این سناریو، ابتدا خط فقر برآورد شده است. خط فقر مطلق سرانه سالانه در سال ۱۳۹۸ برابر ۴۸۹۸۸۴۴۰ ریال بوده است؛ به عبارت دیگر، هر فرد ساکن در مناطق شهری ایران لازم است ماهیانه درآمدی بیشتر از ۲۳۷/۴۰۸ تومان داشته باشد که بالای خط فقر مطلق قرار گیرد.
- تغییرات مخارج بر اساس سناریو دوم: در این سناریو ابتدا خانوارهای شهری به دو گروه تقسیم شدند. گروه اول خانوارهایی هستند که مخارج سرانه آنها در سال ۱۳۹۸ کمتر یا مساوی خط فقر مطلق سرانه بوده و گروه دوم مخارج سرانه بیشتر از خط فقر مطلق سرانه بوده است. سپس یارانه نقدی خانوارهای شهری گروه دوم (بالای خط فقر) از سرجمع مخارج کل وی کم شده است. گزارشات حاکی از آن است که میانگین مخارج کل پس از حذف یارانه های نقدی خانوارهای شهری بالای خط فقر مطلق از به ۴۴/۴۸۶ میلیون کاهش یافته است. اعمال این سناریو، مقادیر مخارج کل به ازا چندک های مختلف کاهش یافته است، به گونه ای که برای صدک ۵ از ۵۷/۱۳۵ ریال قبل از حذف یارانه نقدی به ۹/۱۳۴ میلیون ریال در این سناریو رسیده است.
- تغییرات شاخص های نابرابری در سناریو دوم: نتایج حاصل از اعمال سناریو دوم بیان می کند که با اجرای این گزینه سیاستی نسبت مخارج دهک نهم به دهک اول از ۱۳۴/۵ برابر در حالت پایه به ۰۸۱/۵ برابر کاهش می یابد. این تغییر، به صورت افزایشی در نسبت مخارج دهک نهم به دهک پنجم ملاحظه می شود. اعمال این سیاست، ضریب جینی را از ۳۶۳۶۴/۰ به ۳۶۵۱۳/۰ افزایش خواهد داد.
سناریو سوم: حذف یارانه نقدی دهک های هشتم تا دهم خانوارهای شهری
مبنای اعمال این سناریو، تفکیک خانوارهای شهری در دهک های بالای دهک هفتم و حذف آنها از دریافت یارانه نقدی است، یعنی دهک های هشتم تا دهم استحقاق دریافت یارانه را نداشته و از گروه های یارانه بگیر حذف خواهند شد.
- تغییرات مخارج بر اساس سناریو سوم: در این سناریو همانند سناریو دوم، ابتدا خانوارهای شهری به دو گروه تقسیم شدند. گروه اول خانوارهایی که مخارج کل آنها در سال ۱۳۹۸ کمتر یا مساوی حداکثر مخارج کل دهک هفتم هستند؛ گروه دوم شامل خانوارهایی است که مخارج آنها بیشتر از حداکثر مخارج دهک هفتم یا مساوی و بزرگتر از حداقل مخارج دهک هشتم است. سپس یارانه نقدی خانوارهای شهری گروه دوم (دهکهای هشتم تا دهم) از سرجمع مخارج کل آنها کم شده است. بر اساس گزارشات ارائه شده پس از حذف یارانه های نقدی خانوارهای شهری دهک های هشتم تا دهم، میانگین مخارج کل از ۴۴/۴۸۶ به ۳۶/۴۸۰ میلیون ریال کاهش یافته است. همچنین پس از اعمال این سناریو مقادیر مخارج کل به ازای دهکهای اول تا هفتم تغییری نکرده است، چراکه در این سیاست، این دهک ها مدنظر نبوده است، ولی برای صدکهای ۷۵ به بالا تغییرات در مخارج کل ملموس است که علت آن حذف یارانه نقدی دهک های هشتم تا دهم است، به گونه ای که برای صدک ۷۵ مخارج کل از ۳/۵۸۶ میلیون ریال قبل از حذف یارانه نقدی به ۱/۵۷۰ میلیون ریال کاهش یافته است.
- تغییرات شاخص های نابرابری در سناریو سوم: با اجرای این گزینه سیاستی نسبت مخارج دهک نهم به دهک اول از ۹۷/۴ برابر در حالت پایه به ۶۳/۵ برابر افزایش می یابد. این تغییر افزایشی در نسبت مخارج دهک نهم به دهک پنجم به میزان کمتری دیده می شود. در نتیجه ضریب جینی از ۳۶۲/۰ به ۳۸۴/۰ افزایش خواهد یافت.
بررسی این سناریوها نشان دهنده این است که گزینه سیاستی سوم بیشترین تاثیر مثبت بر کاهش اختلاف درآمدی در میان خانوارهای شهری خواهد داشت. از همین رو پیشنهاد میشود برای حذف یارانه نقدی خانوارهای شهری از این گزینه استفاده شود. این سناریو بر اساس این مطالعه دارای نتایج مطلوب بوده و هم با توجه به افزایش قیمت صورت گرفته در سال های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ و افزایش مخارج ضروری خانوارها به پیروی از آن، لزوم استمرار حمایت از خانوارهای کم درآمد یا میانی را به دنبال دارد.
جمع بندی
قانون هدفمند کردن یارانه ها و چگونگی اجرای آن همچنان یکی از چالش برانگیزترین موضوعات اقتصاد ایران است. در این گزارش به بررسی اثر حذف یارانه نقدی بر توزیع درآمد خانورهای شهری پرداخته شده است. به منظور بررسی اثرات حذف یارانه نقدی ابتدا سه سناریو مطرح می شود. سناریو اول: حذف یارانه نقدی برای کل خانوارهای شهری. سناریو دوم: حذف یارانه نقدی برای خانوارهای شهری بالای خط فقر مطلق و سناریو سوم: حذف یارانه نقدی دهک های هشتم، نهم و دهم خانوارهای شهری؛ که در هر کدام از سناریوهای عنوان شده تغییرات مخارج و تغییرات شاخص های نابرابری مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین پیشنهاد می شود برای حذف یارانه نقدی خانوارهای شهری از گزینه سوم سیاستی، یعنی حذف یارانه نقدی خانوارهای دهک های هشتم تا دهم استفاده شود.
این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه آینده نگری توسط علی اکبر خسروی نژاد در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
چون به قولا ایران تحریمه و آمریکا اجازه فقط می ده که پولای بلوکه شده رو فقط مواد غذایی و دارو باهاش بخره پس یارانه نقدی اگه قطع بشه به جای پول اگه دولت به مردم مواد غذایی بده در ماه شاید به صرفه باشه و تورم کنترل بشه مثل سبد کالا در ماه دولت به مردم سبد کالا بده ولی در عوض باید قیمت ها هم کاهش بدن اینجوری بهترین راهه