بررسی الگوی مشارکت ایران در بازسازی کشورهای آسیب دیده از جنگ

جنگ و نزاع در سال های اخیر آسیب های فراوانی به بخش های اقتصادی و اجتماعی و زیرساختی کشورهای یمن، عراق و سوریه وارد کرده است. آمار کشته شدگان، مجروحان، نیازمندان و آوارگان حاصل از این حوادث بسیار چشمگیر است. ایران به عنوان کشوری هم جوار می تواند با کمک به بازسازی این کشورها از ظهور و تشدید مجدد خشونت ها و مشکلات زیست محیطی، بیکاری و بیماری های واگیردار در منطقه جلوگیری کند. اقدامات اجتماعی و اقتصادی همچون پرورش نیروهای متخصص، سرمایه گذاری مشترک در زمینه داروسازی و فروش کالاهای ایرانی با یارانه خرید در این زمینه موثر خواهد بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر جنگ و نزاع در کشورهای عراق، سوریه و یمن منجر به کشته و مجروح شدن هزاران نفر، آوارگی و پناهندگی میلیون ها نفر و میلیاردها دلار خسارت به بخش های اجتماعی، تولیدی، مالی و زیربنایی شده است. در عراق فعالیت گروه تروریستی داعش و اشغال بخش هایی از این کشور، خسارت های فراوانی ایجاد کرده است. میزان تلفات انسانی و مجروحین این خشونت تروریستی بسیار قابل توجه است، در برخی منابع، تعداد کشته شدگان تا ۱۸۰۰ نفر و میزان مجروحین بالغ بر ۳۶۰۰۰ هزار نفر اعلام شده است. طی این بحران ۵ میلیون شهروند مجبور به مهاجرت شدند و بیش از ۱۱ میلیون نفر نیازمند کمک های اولیه نظیر غذا، دارو و مسکن می باشند. جنگ داخلی و دخالت نظامی خارجی صدمات زیادی به کشور سوریه وارد کرده است. هم اکنون در این کشور بیش از ۱۳.۵ میلیون نفر نیازمند کمک های بشر دوستانه هستند. از این تعداد ۴.۶ میلیون نفر در شرایط بسیار سختی قرار دارند. در یمن جنگ نیروهای ائتلاف عربی به رهبری عربستان سعودی علیه این کشور از ۲۰۱۵ تاکنون به صورت روز افزون موجب ویرانی اقتصاد و زیرساخت های این کشور شده است. از جمعیت ۲۷.۵ میلیون نفری این کشور حدود ۱۱.۳ میلیون نفر نیازمند کمک های فوری و اضطراری هستند؛ با ادامه درگیری ها این تعداد هر روزه افزایش می یابد.

احیا و بازسازی این کشورها یکی از ضرورت ها و مسئولیت های مهم ملی، منطقه‌ای و بین المللی به شمار می رود. چرا که عدم توجه به بازسازی هر چه سریعتر این کشورها، منجر به ظهور و تشدید مجدد خشونت ها و مشکلات زیست محیطی، بیکاری و بیماری های واگیردار در این مناطق می شود که می تواند کشورهای پیرامون را نیز متاثر سازد. این مساله توجه بسیاری از کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران را که منافع اقتصادی، سیاسی امنیتی و استراتژیک متعددی در ارتباط با این کشورها دارد، به خود جلب کرده است. در این پژوهش مدل ها و استراتژی های کمک به این مناطق با حفظ منافع کشور بررسی خواهند شد.

تحلیل الگوهای کمک در سطح بین المللی

به طور کلی دو رویکرد غالب در تمامی کشورها برای کمک به کشور آسیب دیده وجود دارد. در رویکرد اول، تمایل به مشارکت در بخش های اقتصادی و عمرانی وجود دارد. چرا که کشور جنگ زده یا آسیب دیده، در درجه اول نیازمند بازگشت اقتصادی است. این رویکرد نیازمند مشارکت های مستقیم مالی است و در آن مهم ترین توانمندی کشور کمک کننده، توانمندی مالی است. مسائل دیگری مانند نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی در ملاحظات برای این نوع مشارکت، در درجات بعدی قرار دارند. در رویکرد دوم تمرکز بر روی مشارکت در بخش های فرهنگی و اجتماعی است. اتخاذ این رویکرد مستلزم آشنایی با نیازمندی ها و ملاحظات اجتماعی و فرهنگی در کشور هدف است و ابعاد مختلفی از جمله زبان، دین، قومیت، اشتغال و… را در برمی گیرد. استفاده از نزدیکی های فرهنگی و مزیت های هم جواری و منطقه‌ای، می تواند زمینه ساز برنامه های بزرگتر اقتصادی و دستیابی به منافع ویژه‌ای از جمله جلوگیری از تضاد، دستیابی به متحد در سیاست بین الملل و … برای کشور کمک کننده شود. در این رویکرد نیاز به دسترسی مستقیم به منابع مالی وجود ندارد. رسیدن به تاثیرات مثبت در رویکرد اول کوتاه مدت و در رویکرد دوم بلندمدت است. همچنین پایداری کشور کمک کننده با رویکرد اول بسته به تغییر رویکرد به سمت رویکرد اجتماعی و فرهنگی یا هزینه های مالی دائمی است. با وجود محدودیت جدی در منابع مالی ایران برای مشارکت در بازسازی کشورهای عراق و سوریه، به نظر می رسد راهکار بهینه برای مشارکت ایران در بازسازی این کشورها، اتخاذ رویکردهای اجتماعی و اقتصادی به طور همزمان باشد.

پیشنهاد مدل های مشارکت ایران در بازسازی کشورهای هدف

در این بخش نمونه های عملیاتی موثر از مدل های کسب وکار برای اجرا یا ترویج توسط نهادهای متولی داخلی در مشارکت برای بازسازی کشورهای آسیب دیده از جنگ، ارائه شده است.

تجهیز مراکز آموزشی، تحقیقاتی و دانشگاهی کشورهای هدف

نمایشگاه “تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران” از سال ۹۲ تاکنون توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برگزار می شود. با الهام از این نمایشگاه و استفاده از مدل بسط یافته آن می توان حضوری پررنگ در بازسازی کشورهای آسیب دیده از جنگ داشت. در این روش با اعطای وام و یارانه خرید از طرف ایران برای موسسات آموزشی کشورهای آسیب دیده، هم شرایط تجهیز زیرساخت های این موسسات تسهیل می شود و هم شرکت های دانش بنیان ایرانی با افزایش تقاضا و دست یافتن به بازاری بزرگ تر، فرصت مناسبی برای ارتقا محصولات و پیشرفت پیدا می کنند. در این مدل نظام ارزیابی و رتبه دهی از میان شرکت های متقاضی، شرکت های دانش بنیان متناسب را انتخاب می کند. همچنین نهادی واسط به عنوان کارگزار مالی و اعتباری مسئول انعقاد قراردادهای فروش با شرکت های دانش بنیان و فناور ایرانی و قراردادهای خرید با مدارس، دانشگاه ها و موسسات پژوهشی کشور هدف خواهد بود. این نهاد، وجوه دریافتی از موسسات کشور هدف را به شرکت های دانش بنیان همراه با یارانه پرداخت کرده و تجهیزات شرکت های دانش بنیان را به موسسات تحویل می دهد. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ایران مسئول نظارت بر روند اجرا و پرداخت هزینه ها، کارمزد و یارانه به نهاد واسط است. وزارتخانه های متولی آموزش و تحقیقات در کشور هدف مسئولیت تسهیل شرایط خرید را برای موسسات خود دارند.

تولید قراردادی دارو در کشورهای هدف

بهداشت، درمان و سلامت یکی از محورهای مهم در بازسازی کشورهای آسیب دیده از جنگ محسوب می شود. ایران با جایگاه نخست در میان کشورهای منطقه در حوزه داروسازی، می تواند در احیا بخش های تولیدی در بهداشت و درمان، فعالیت داشته باشد. راه حل پیشنهادی در این زمینه سرمایه گذاری مشترک در این کشورها است که موجب دسترسی کارخانه های داروسازی به بازارهای خارجی می شود. سرمایه گذارى مشترک به معناى شریک شدن با شرکت های خارجی براى تولید یا بازاریابى کالا یا خدماتى مشخص است. در این نوع سرمایه گذاری بخشی از فرآیند تولید در کشور هدف انجام می شود.

انتخاب و پرورش رهبران جوان از کشورهای هدف

یکی از ارکان اصلی بازسازی در کشورهای آسیب دیده از جنگ، بازسازی سرمایه انسانی در این کشورهاست. با توجه به ماهیت میان مدت و بلندمدت برنامه های بازسازی، تربیت و پرورش مدیران و رهبرانی که بتوانند محور پیشبرد برنامه های بازسازی در کشورهایشان باشند اهمیت مضاعفی دارد. ضعف و ناکارآمدی نهادهای این کشورها تا حد زیادی با تزریق نیروهای جوان، آموزش دیده و باانگیزه جبران می شود. این آموزش به علت از بین رفتن زیرساخت های آموزشی در کشورهای هدف بهتر است به میزبانی کشور کمک کننده صورت بگیرد.

جمع بندی

جنگ های داخلی آسیب های زیرساختی فراوانی به کشورهای عراق، یمن و سوریه وارد کرده است. ایران با مشارکت و کمک های مالی مستقیم و غیرمستقیم در بازسازی این کشورها از لحاظ فرهنگی، اجتماعی، عمرانی و اقتصادی می تواند نقش مهمی ایفا کند. اعطای وام و یارانه به کشورهای هدف به منظور خرید تجهیزات از شرکت های دانش بنیان ایرانی علاوه بر کمک به بازسازی زیرساخت ها، افزایش تقاضا و فرصت پیشرفت برای شرکت های ایرانی را نیز فراهم می کند. سرمایه گذاری مشترک در زمینه داروسازی در کشورهای هدف، هم رشد صنعت داروسازی ایران را به همراه دارد و هم موجب احیا بخش های تولیدی حوزه بهداشت این مناطق می شود. همچنین آموزش رهبران و متخصصان از این کشورها به میزبانی ایران می تواند پتانسیل رشد و بازیابی این کشورها را به شدت افزایش دهد.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری با همکاری جواد مشایخ، مصطفی محسنی کیاسری و عفت نوروزی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.