آسیب شناسی ساز و کار اشتغال زایی برای فارغ التحصیلان دانشگاهی کشور

بر اساس آمارهای موجود، به طور متوسط بیش از ۴۰ درصد از بیکاران کشور تحصیلات عالی دارند. همچنین نرخ مشارکت اقتصادی افراد دارای تحصیلات عالی از ۶۸.۹ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۴۸ درصد در سال ۱۳۹۰ کاهش  یافته است. طرح های کارانه اشتغال جوانان، توسعه کسب و کار و اشتغال پایدار و اشتغال فراگیر از جمله طرح هایی است که توسط دولت اجرا شده اند.

ضرورت و اهداف پژوهش

بحث اشتغال و بیکاری امروزه به یکی از اساسی ترین مسائل جوامع مختلف تبدیل  شده است. بیکاری اقشار مختلف به طور عام و بیکاری اقشار تحصیل کرده دانشگاهی به طور خاص شوم ترین و خطرناک ترین پدیده های عصر کنونی است. پدیده بیکاری تحصیل کرده ها در همه جا به چشم می خورد و برحسب شرایط اقتصادی خاص هر یک، میزان آن در هر کشور فرق می کند. با گسترش کمی آموزش عالی در سال های اخیر، در شرایطی که ویژگی های بازار کار از نظر حجم و ساختار تخصص های موردنیاز در سطوح عالی مورد بررسی و دقت قرار نگرفته، تعداد قابل توجهی از دانش آموختگان نتوانسته اند جذب بازار کار شوند. این گزارش به دنبال یافتن سازوکارهای قابل  اجرا برای افزایش سطح اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی است. به این منظور، تجارب مشابه کشورها بررسی شد و با توجه به وضعیت بیکاری و طرح های اشتغالزایی در ایران، پیشنهادهایی ارائه می گردد.

وضعیت بیکاری در ایران

جمعیت دارای تحصیلات عالی بعد از انقلاب ۱۴ برابر شد که این میزان برای مردان حدود ۱۰ برابر و برای زنان ۲۳ برابر است؛ اما ظرفیت های بازار کار به عقیده کارشناسان اقتصادی و بازار کار پیشرفت نکرده است. جامعه برای جستجوی بهتر کار از سطح تحصیلات کاردانی در دهه ۶۰ به سمت تحصیلات کارشناسی و کارشناسی ارشد در دهه ۹۰ حرکت کرده است. این مسئله علاوه بر اینکه سطح توقعات جامعه از کار و اشتغال را تغییر می دهد، شاغل شدن افراد را نیز پیچیده تر می کند.

با وجود بی میلی بیشتر فارغ التحصیلان به تحصیل در برخی رشته ها مانند زیرگروه های خدماتی، اما نرخ بیکاری افراد فارغ التحصیلان در این رشته ها از سال ۶۵ تا ۹۰ کاهش یافته و این رشته ها از بازار کار بهتری برخوردار شده اند. بنابراین نامتوازن بودن تحصیل در رشته های مختلف نیز دلیلی بر مسئله دار شدن اشتغال کارجویان تحصیل کرده است.

نرخ مشارکت اقتصادی افراد دارای تحصیلات عالی از ۶۸.۹ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۴۸ درصد در سال ۱۳۹۰ کاهش  یافته که معنای آن بی برنامگی درصد قابل توجهی از افراد تحصیل کرده درباره آینده خود است. عدم مهارت فارغ التحصیلان دانشگاهی نیز یکی از علت های مهم در بیکاری دانشجویان است.

آسیب شناسی سازوکارهای کاهش بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی

مشکل در اقتصاد ایران، به دلایل مختلف ازجمله تئوری محور بودن نظام آموزشی، کم توجهی به مهارت آموزی دانش آموزان و دانشجویان به ویژه در مقاطع آموزش عالی و …، در دهه های اخیر فراتر از حد معمول خود بروز یافته است. این مشکلات آثار و تبعاتی را به دنبال داشته و عمدتاً به صورت دشواری جذب نیروی انسانی، به ویژه فارغ التحصیلان جوان دانشگاهی در بازار کار، نمود یافته است. این امر مسبب شرایطی برای بیکاران جویای کار شده که حتی در صورت جذب در بازار کار و راه یابی به فرایند تولید یا ارائه خدمت، به علت مهارت و تخصص کم، نتوانند از حداکثر ظرفیت های انسانی خود بهره مند گردند. طرح هایی که در راستای اشتغالزایی توسط دولت تدوین و اجرا شده اند به شرح زیر است:

طرح کارانه اشتغال جوانان (کاج)

این طرح در سال ۱۳۹۶ توسط معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تدوین شده است. اعتباراتی توسط دولت پیش بینی شده است که جوانان جویای کار (شغل اولی) در صورتی از این اعتبار می توانند بهره مند شوند که از طریق اعطای مشوق بیمه ای کارفرمایی، کارورزی یا مهارت آموزی در محیط واقعی کار وارد چرخه فعالیت شغلی شوند. این طرح برای دو گروه سنی جوان، شامل جوانان جویای کار ۱۵-۲۲ سال و فارغ التحصیل دانشگاهی گروه سنی ۲۳-۳۳ سال و فاقد سابقه بیمه تأمین اجتماعی طراحی شده است.

طرح توسعه کسب و کار و اشتغال پایدار (تکاپو)

در این طرح، بازنگری و اصلاح حوزه های سیاستی در سطوح منطقه ای و ملی نیز در دستور کار قرار دارد. در عین حال کوشش می شود تا سیستم آموزش مهارتی و تخصصی عرضه نیروی کار نیز مبتنی بر واقعیت های تقاضا و روندهای بین المللی، بازتنظیم شود. انتظار می رود با فعالسازی قابلیت های منطقه ای و ملی در کسب وکارهای منتخب و پیاده سازی برنامه های توسعه ای متناسب با شرایط و اقتضائات هر رشته کسب وکار منتخب، حجم قابل توجهی از تقاضا برای اشتغال در کشور فعال شود. فعالیت های این طرح با محوریت کارگزار یا کارگزاران توسعه، متمرکز بر کسب و کارهای فعال در هر استان اجرایی می شوند.

برنامه اشتغال فراگیر

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با همکاری دستگاه های اجرایی و نهادهای عمومی و حمایتی برنامه ای تحت عنوان برنامه اشتغال فراگیر برای سال ۱۳۹۶ تهیه و تدوین نموده که در شورای عالی اشتغال و ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به تصویب رسیده است. چارچوب مفهومی برنامه اشتغال فراگیر در قالب ملاحظات سیاستی ذیل تبیین گردیده است:

الف: رویکرد رشد فراگیر (رشد اشتغال زا)؛

ب: اصلاح نظام تدبیر در حوزه کسب وکار و اشتغال؛

ج: توسعه صنعتی عمودی در اتصال به بازار جهانی؛

د: اصلاح نظام آموزش تخصصی و مهارتی باهدف افزایش اشتغال پذیری؛

در سیاست های مبتنی بر رویکرد رشد فراگیر، ابزارهای سیاستی در سه لایه خرد، میانی و کلان اقتصادی بکار گرفته می شوند. در برنامه اشتغال فراگیر ارزش های محوری برنامه ریزی بازار کار در سطوح زیر مورد توجه قرار گرفته است:

الف) ایجاد ساختار حامی کسب وکارها در بخش دولتی و خصوصی مراکز فنی در زیربخش های منتخب و تسهیل تأمین مالی با کیفیت برای آنها؛

ب) ایجاد تطابق و همسویی تقاضا و عرضه نیروی کار در زنجیره های ارزش و زیربخش های منتخب با تأکید بر گروه های کم مزیت نظیر جوانان، زنان و معلولین؛

ج) حمایت از بنگاه های پایدار در زیربخش هایی که از بیشترین اثربخشی در توسعه اشتغال برخوردار بوده و ترجیحاً شامل گروه های هدف موصوف است.

مروری اجمالی بر این برنامه نشان می دهد که هرچند تلاش هایی بسیار ارزشمند در جهت اشتغال زایی اعمال شده است و ازجمله آن تفکیک مقوله رشد و اشتغال، ایجاد رهیافت نوین اشتغال زایی برمبنای توسعه انسانی و اجتماعی، توجه به ارتقای آموزش و مهارت نیروی انسانی و توجه به آمایش سرزمین است، اما با توجه به انتقادات وارده، نمی توان انتظار داشت که از بطن این برنامه، راهبرد بلندمدت و کاملا مشخص برای اشتغالزایی پایدار حاصل گردد.

پیشنهادات پژوهش

با توجه به بررسی های صورت گرفته، طرح های زیادی برای کاهش بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی اجرا شده و یا در حال اجرا هستند. با این حال، سابقه طرح های اجرا شده نشان داد که این سازوکارها چندان موفقیت آمیز نبوده و صرفا به تزریق پول به اقتصاد مبدل شده اند. دلیل ناموفق بودن این طرح ها صرفا به خاطر برنامه ریزی نادرست نیست، چه بسا که در برخی طرح ها برنامه ریزی ها بسیار دقیق بوده اند. بلکه دلایل این امر را می توان در تعداد زیاد فارغ التحصیلان دانشگاهی، نبود مهارت آموزی کافی در بین فارغ التحصیلان و رکود کلی اقتصاد ایران یافت. به هر حال با توجه به این موارد و تجربیات جهانی و همچنین شرایط اجتماعی-اقتصادی ایران، پیشنهادات سیاستی زیر ارائه می گردد:

• اجرای طرح مهارت آموزی برای فارغ التحصیلان دانشگاهی در مناطق محروم کشور؛
• ایجاد صندوق حمایت از کسب و کارهای نوپا تاسیس شده توسط جوانان فارغ التحصیل دانشگاه های معتبر در مناطق محروم کشور؛
• ایجاد دوره های کارآموزی برای دانشجویان دانشگاه های معتبر در مناطق محروم کشور؛
• ایجاد یک پرتال شغل یابی و ارزیابی دانشجویان و فارغ التحصیلان و بارگذاری مدارک آنها به منظور شناسایی سریع تر کارفرمایان جویای نیروی کار؛
• ایجاد دوره های مهارت آموزی برای فارغ التحصیلان دبیرستانی به منظور ورود سریعتر آنها به بازار کار و درنتیجه کاهش تمایل آنها برای ادامه تحصیل دانشگاهی.

جمع بندی

بحث اشتغال و بیکاری امروزه به یکی از اساسی ترین مسائل جوامع مختلف تبدیل شده است. بیکاری اقشار مختلف به طور عام و بیکاری اقشار تحصیل کرده دانشگاهی به طور خاص شوم ترین و خطرناک ترین پدیده های عصر کنونی است. از این رو در این مطالعه دلایل بیکاری و راه حل های ارائه شده و انجام شده توسط دولت بررسی و نتایج آن به همراه ایرادات وارد بر آن ارائه شده است. نهایتا پیشنهاداتی در جهت رفع مشکل بیکاری افراد تحصیل کرده ارائه شده است.

این مطالعه توسط شرکت گروه مشاوران مدیریت و مطالعات راهبردی تدبیر در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.