ترسیم و آسیب شناسی وضع موجود تشکل های مردم نهاد
بررسی مهم ترین چالش ها و مسائل سازمان های مردم نهاد در ایران و ارائه پیشنهادات
سازمان های مردم نهاد، طیف وسیعی از موسسات، تشکل ها، انجمن ها و به طورکلی بخشی از نهادهای مدنی غیردولتی هستند که توسط مردم شکل گرفته و با مشارکت و همکاری آن ها فعالیت می کنند. از مهم ترین ویژگی های یک سازمان مردم نهاد می توان به استقلال آن ها از دولت اشاره کرد. مستقل بودن این تشکل ها، آن ها را قادر می سازد بدون نیاز به فرایندهای اداری، با استفاده از ظرفیت های اجتماعی برای دستیابی به اهداف سازمان خود تلاش کنند. ضرورت ایجاد و تقویت سازمان های مردم نهاد را می توان در تحقق اهدافی چون کوچک سازی دولت، توانمندسازی مردم و افزایش سرمایه اجتماعی، کارآمدسازی نظام اقتصادی، بهینه سازی فرایند برنامه ریزی و عملیاتی تر سازی برنامه ها و مقابله با آسیب ها دانست.
کلیدواژه: تشکل های مردم نهاد، مشارکت مردمی، خیریه
ضرورت و اهداف پژوهش
مشارکت مردمی اقدامی ضروری در حکمرانی است که با برنامه ریزی مناسب، به کارآمدی بیشتر حاکمیت می انجامد. درواقع، مردم مخاطب اصلی قوانین و تصمیمات حاکمیت اند و درصورتی که از اقدامات حاکمیت راضی نباشند و در برنامه های حاکمیت مشارکت نداشته باشند، موفقیت حاکمیت در حکمرانی در حکمرانی، به شدت تنزل می یابد. هم چنین، مشارکت مردمی مزایای فراوانی نسبت به فعالیت های بخش های دولتی و خصوصی دارد؛ چراکه در مقایسه با بخش های دولتی، گروه های مردمی چابک ترند و نسبت به بخش خصوصی، نگاهی اجتماعی تر و انسانی تری دارند. تشکل های مردم نهاد، یکی از بسترهای مهم تحقق مشارکت اجتماعی اند و نقش بسیار مهمی به عنوان واسطه بین مردم و قوای حاکمیت ایفا می کند؛ زیرا ارتباط میان بخش متمرکز دولتی و بخش گسترده و متنوع مردمی به واسطه هایی مناسب نیاز دارد. عملکرد مناسب این حلقه های میانی افزون بر افزایش کارآمدی حکمرانی، به نشاط اجتماعی و افزایش سرمایه اجتماعی هم می انجامد. ازاین رو در این گزارش به بررسی وضعیت موجود تشکل های مردم نهاد، مسائل پیش روی آن ها و ارائه راهکارهایی جهت حل این مسائل می پردازد.
آسیب شناسی سازمان های مردم نهاد
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان مهم ترین سند قانونی کشور، بر نقش و جایگاه مشارکت مردمی بسیار تأکید شده است؛ به طوری که در مقدمه این سند، مشارکت مردم در حکمرانی را امری ضروری دانسته اند؛ اما متاسفانه، این رویکرد در قوانین میانی و برنامه های دولت ها و آیین نامه های گوناگون، به ویژه در بُعد اجتماعی، کمتر موردتوجه قرار گرفته است. امروزه سازمان های مردم نهاد با تلاش بسیار توانسته اند بخشی از مسائل و مشکلات اجتماعی را حل کنند اما به دلیل آسیب هایی که متوجه این سازمان هاست، روند فعالیت آن ها با مشکل روبه رو شده است. در این گزارش، برای بررسی وضع موجود و آسیب شناسی آن، شش وجه اساسی و مناقشه برانگیز در حوزه تشکل های مردم نهاد طرح می شود:
- تعریف و ماهیت تشکل های مردم نهاد: سازمان های مردم نهاد به تشکل های غیردولتی اطلاق می شود که به صورت داوطلبانه، غیرانتفاعی و غیرسیاسی با اهداف اجتماعی به فعالیت می پردازند. توجه به ماهیت تشکل از ابعاد غیردولتی، غیرانتفاعی و غیرسیاسی آن و ابهامات موجود در این قیود که زمینه سو استفاده های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را فراهم کرده است؛
- دامنه شمول تشکل های مردم نهاد: به دلیل وجود ابهام در قیود و تعریف تشکل های مردم نهاد دامنه شمول آن ها روشن نیست. ازاین رو برخی از تشکل های مردمی، مانند هیئت های مذهبی و انجمن های علمی، در صورت ورود به این قانون، دچار تعارض های کارکردی، نهادی و قانونی می شوند؛
- متولی تشکل های مردم نهاد: تشکل های مردم نهاد متولیان گوناگونی نظیر سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام خمینی (ره) و… دارند که بخشی از فرایند نظارت از طریق متولیان صدور مجوز و بخش دیگر توسط مراجع انتظامی و امنیتی انجام می شود؛ اما در حال حاضر تولی گری چندگانه، تفاوت رویه در عرصه ای واحد و نبود نظارت دقیق را به بار آورده است؛
- نظارت بر تشکل های مردم نهاد: تعداد بسیار زیادی تشکل مردم نهاد در کشور فعال است. با توجه به ساختار کوچک شورای توسعه و حمایت مشارکت های مردمی و وزارت کشور امکان نظارت سنتی در این حجم از تشکل های مردم نهاد وجود ندارد. ازاین رو نظارت یا به سمت بی توجهی به برخی از تخلفات می رود یا سختگیری ها به دلیل ضعف اطلاعاتی تشدید می شود. در بسیاری از کشورهای جهان با الگوهای نظارت مردم نهاد و شفافیت و کاستن از نظارت های دولتی، به نظارت دقیق تر و ایجاد سهولت برای همه ذی نفعان دست یافته اند؛
- حقوق و تکالیف: شاید مهم ترین بحث در عملکرد تشکل های مردم نهاد، حقوق و تکالیف آن باشد که تعیین کننده و ضامن حیطه فعالیت های آن هاست. تشکل های مردم نهاد بر اساس آیین نامه هیئت وزیران از حقوقی برخوردارند که در سه دسته کلی مطالبه گری، نظارت و اجرا مطرح می شوند. در مقابل، تشکل ها موظف به انجام تکالیفی هستند که رعایت قوانین و اخذ مجوز فعالیت از مهم ترین آن هاست. از حقوق این تشکل ها داشتن شخصیت حقیقی، حق انجام فعالیت های متناسب با اهداف اساسنامه، مشارکت در تعیین سیاست های ترویجی، تشویقی و ارتقا و نهادینه کردن مشارکت اجتماعی مردم و … است. ابهام در این بخش و نبود ضمانت اجرایی در حوزه حقوق و تکالیف تشکل ها از دیگر مشکلات این عرصه به حساب می آید؛
- تامین مالی: این بخش مهم ترین بستر ایجاد فساد در تشکل های مردم نهاد است. مطابق آیین نامه تشکل های مردم نهاد، تشکل ها از مسیرهای گوناگونی از قبیل هدیه و اعانه اشخاص حقیقی و خصوصی، حق عضویت در سازمان و… می توانند تأمین مالی شوند. افزون بر این ها، در سایر قوانین نیز مشوق ها و فرصت هایی برای تشکل های مردم نهاد، مانند معافیت مالیاتی، کمک های مالی به خیریه ها و معافیت گمرکی برخی اقلام ضروری و… با تأکید بر موسسه های خیریه دیده شده است. ازاین رو فسادهای اقتصادی و ابزار شدن تشکل ها توسط قدرت های اقتصادی و سیاسی برآمده از ابهام و قوانین نادرست در این حوزه است.
ارائه پیشنهاداتی جهت رفع آسیب های تشکل های مردم نهاد
گستردگی فعالیت های مردمی در ایران از یکسو و آسیب های اجتماعی روبه افزایش در کشور از سوی دیگر، ضرورت سازمان دهی حوزه ی تشکل های مردم نهاد را متذکر می شود. همان طور که در گزارش حاضر بدان اشاره شد، نداشتن وحدت رویه در این عرصه و نبود قانونی جامع برای تشکل های مردم نهاد زمینه را برای ناکارآمدی و فساد فراهم کرده است. هم چنین با توجه به این که در برخی اسناد مانند سند آمایش سرزمین نقش ضعیفی برای مردم و تشکل های مردمی در نظر گرفته شده است، توجه به یکسری از راهکارها جهت حل مسائل این تشکل ها می تواند راهگشا باشد. ازاین رو راهکارهای زیر جهت حل مسائل پیشنهاد می شود:
- تعریف کامل و دقیق قیود به کاررفته در تعریف تشکل های مردم نهاد با استفاده از تعاریف مقبول جوامع علمی؛
- تدوین قانون جامع مشارکت های مردمی که هر نوع تشکل اجتماعی یک فصل آن باشد؛
- مشخص کردن متولی واحد برای تشکل های مردم نهاد، ضمن حضور کارشناسان تخصصی دستگاه مربوط، در مرکز متولی؛
- نظارت سامانه ای و قرار دادن اطلاعات و فعالیت های تشکل به صورت بر خط در سامانه؛
- تعریف دقیق و اجرایی تخلف و جرم برای تخطی از حقوق و تکالیف تشکل های مردم نهاد؛
- منضبط کردن فعالیت های مالی تشکل در سامانه بر خط، اختصاص پروژه های دولتی بر اساس رتبه بندی تشکل ها و ممنوعیت کمک های بلاعوض دولتی.
جمع بندی
تشکل های مردم نهاد، تشکل های غیردولتی است که به صورت داوطلبانه، غیرانتفاعی و غیرسیاسی با اهداف اجتماعی به فعالیت می پردازند. این تشکل ها نقش بسیار مهمی به عنوان واسطه بین مردم و قوای حاکمیت ایفا می کند. اگرچه امروزه این تشکل ها با تلاش بسیار توانسته اند بخشی از مسائل و مشکلات اجتماعی را حل کنند اما به دلیل آسیب هایی که متوجه این سازمان هاست، روند فعالیت آن ها با مشکل روبه رو شده است. ازاین رو در این گزارش به بررسی مشکلات این تشکل ها از شش وجه پرداخته شده است. این شش وجه عبارت اند از: تعریف و ماهیت، دامنه شمول، متولی، نظارت، حقوق و تکالیف و تأمین مالی. در جهت رفع این مشکلات راهکارهایی هم چون تعریف کامل و دقیق قیود به کاررفته در تعریف تشکل های مردم نهاد، تدوین قانون جامع مشارکت های مردمی، مشخص کردن متولی واحد برای تشکل های مردم نهاد پیشنهاد می شود.
این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط سینا شیخی و حسام عزت آبادی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
