بررسی تنوع و تکثر در ماهیت حقوقی و ساختار اندیشکده ها در جهان
مروری بر ماهیت حقوقی و ساختار اندیشکده ها از نگاه پژوهشگران غربی
اکنون حدود سه دهه از شکل گیری اولین اندیشکده ها در ایران می گذرد. اما رویکرد ما نسبت به چیستی اندیشکده و کارکرد آن، ماهیت حقوقی و ساختار اندیشکده و همچنین الگوی اثرگذاری آن، همچنان با نگاه به اندیشکده های غربی در آمیخته است. در این نوشتار به این موضوع می پردازیم که آیا ماهیت حقوقی و ساختار اندیشکده ها در سطح جهان تعریف مشخصی دارد؟ در صورت وجود پاسخ منفی نسبت به این سوال، آیا لازم خواهد بود که اندیشکده های ایرانی چارچوب ها و ساختارهای مشخصی داشته باشند یا وجود تنوع در ساختار اندیشکده ها در ایران نیز قابل پذیرش است.
مقدمه
آغاز فعالیت نهادهایی با کارکرد اندیشکده در ایران به اوایل دهه هفتاد باز می گردد. مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی که برای ارائه خدمات مستمر کارشناسی و مطالعات به مجلس شورای اسلامی تاسیس شد را تقریبا می توان اولین اندیشکده ایرانی دانست. این مرکز در سال ۱۳۷۱ شکل گرفت. از آن زمان تا کنون توجه به اندیشکده ها به عنوان نهادهایی ضروری برای تحقق حکمرانی دانش بنیان روز به روز افزایش یافته است. در حال حاضر تقریبا حدود ۱۰۰ اندیشکده در ایران می توان یافت که تقریبا نیمی از آن ها به صورت جدی فعال هستند.
لزوم اتخاذ رویکرد بومی نسبت به اندیشکده ها در ایران
نگاه به اندیشکده ها در ایران تاکنون بیشتر با رویکردهای غربی و کمتر با رویکردهای بومی بوده است. به عبارت دیگر، غالبا برای شناخت چیستی اندیشکده، کارکرد، ماهیت حقوقی، ساختار اندیشکده و نحوه اثرگذاری آن، نگاه ها به سمت اندیشکده های غربی بوده است. تا جایی که در برخی موارد، یک یا چند اندیشکده خاص غربی مانند رند، بروکینگز، چتم هاوس و … به عنوان اندیشکده های « استاندارد » یا « معیار » معرفی شده اند و تلاش شده است اندیشکده هایی با الگو برداری از این مجموعه ها ایجاد شود.
فراتر از این موضوع، حتی بعضا تلاش شده است تا با معیار قرار دادن چند اندیشکده مهم غربی، تعاریف « استاندارد شده » ای از اندیشکده ارائه شود تا همه اندیشکده ها از همین الگوهای استاندارد تبعیت و پیروی کنند. با تکیه بر همین تعاریف استاندارد، گاهی در داخل کشور تلاش می شود به انحاء گوناگون بین اندیشکده ها، پژوهشکده ها، پژوهشگاه ها، سازمان ها و مراکز تحقیقاتی خط کشی شده و بین آن ها به لحاظ ماهیت، ماموریت و ساختار تمایز ایجاد شود.
آیا ماهیت حقوقی و ساختار مشترک بین همه اندیشکده ها وجود دارد؟
در این نوشتار قصد داریم این موضوع را بررسی کنیم که آیا در سطح جهان می توان چیزی به عنوان ماهیت حقوقی اندیشکده و ساختار اندیشکده یافت یا اینکه اندیشکده ها ماهیت های حقوقی و ساختارهای گوناگون و غیر مشترک دارند؟ در صورتی که الگوها و چارچوب های مشخص و مشترکی در سطح جهان برای اندیشکده ها وجود نداشته باشد، بنابراین ما هم الزامی نخواهیم داشت که در داخل کشور چنین چارچوب های استانداردی (به تبعیت از چارچوب هایی که در واقع در غرب وجود ندارد!) برای اندیشکده ها ایجاد کنیم. بنابراین بررسی وضعیت حقوقی و ساختار اندیشکده های غربی این نوشتار جهت الگو برداری از آن ها نیست. بلکه این نوشتار قصد دارد با استدلال به اینکه حتی در غرب هم ساختارهای دقیق و خط کشی شده برای اندیشکده ها وجود ندارد، با چارچوب های خود ساخته ای که می تواند جلوی خلاقیت ایرانی برای توسعه اندیشکده های ایرانی را بگیرد، مقابله کند.
ماهیت حقوقی و ساختار اندیشکده ها در سطح جهان
بررسی اندیشکده های برتر جهان نشان می دهد که اندیشکده ها ماهیت های حقوقی و ساختار های گوناگونی دارند. به عبارت دیگر می توان گفت که یک ماهیت حقوقی یا ساختار واحد و استاندارد برای اندیشکده وجود ندارد. نکته جالب توجه این است که اکثر مجموعه هایی که به عنوان اندیشکده های برتر در سطح شناخته می شوند، عنوان اندیشکده را در نام و عنوان رسمی خود نیاورده اند! یعنی بیش از آنکه به دنبال اسم اندیشکده باشند، به دنبال رسم آن هستند.
بر اساس گزارش موسسه لاودر دانشگاه پنسیلوانیا[۱] در ابتدای سال ۲۰۱۹ میلادی، بیش از ۸۰۰۰ اندیشکده در سراسر جهان وجود دارد. سوالی که در اینجا قابل طرح است این است که آیا این ۸۰۰۰ مجموعه ماهیت های حقوقی و ساختار های مشترک دارند یا تفاوت‌ها و اختلاف‌هایی در بین آن‌ها دیده می‌شود؟ مثلا آیا در این فهرست، بین اندیشکده ها، پژوهشکده ها، موسسات، مراکز تحقیقاتی، پژوهشگاه ها و … تفکیک شده است؟
بررسی اجمالی فهرست اندیشکده های درج شده در این گزارش نشان می دهد که بیشترین ساختارهایی که اندیشکده‌ها در قالب آن‌ها فعالیت می‌کنند، به ترتیب «موسسه»، «مرکز»، «شورا» و «بنیاد» است. «انجمن»، «گروه»، «سازمان»، «شبکه»، «آکادمی علوم»، «آزمایشگاه» و … هم در رده‌های بعدی قرار دارند. جدول زیر نمونه هایی از اندیشکده های با انواع ساختاری ذکر شده را به همراه کشور مربوطه نشان می دهد.
| کشور | نام اندیشکده | نوع ساختاری |
| آمریکا | Brookings Institution | Institute |
| ژاپن | Japan Institute of International Affairs | ″ |
| سوئد | Stockholm International Peace Research Institute | ″ |
| آفریقای جنوبی | Institute for Security Studies | ″ |
| آمریکا | Center for American Progress | Center |
| شیلی | Centro de Estudios Publicos | ″ |
| بلغارستان | Centre for Liberal Strategies | ″ |
| دانمارک | Copenhagen Consensus Center | ″ |
| انگلستان | European Council on Foreign Relations | Council |
| آمریکا | Atlantic Council | ″ |
| آمریکا | Chicago Council on Global Affairs | ″ |
| کانادا | Canadian International Council | ″ |
| آلمان | Konrad Adenauer Foundation | Foundation |
| هند | Observer Research Foundation | ″ |
| آمریکا | Heritage Foundation | ″ |
| ترکیه | Turkish Economic and Social Studies Foundation | ″ |
| سوئیس | World Economic Forum | Forum |
| اتیوپی | Environmental Economics Policy Forum for Ethiopia | ″ |
| کانادا | Public Policy Forum | ″ |
| برزیل | Forum da Libertade | ″ |
| آمریکا | Boston Consulting Group | Group |
| هند | Delhi Policy Group | ″ |
| آذربایجان | National Budget Group | ″ |
| روسیه | Economic Expert Group | ″ |
| اتیوپی | Organization for Social Science Research in Eastern and Southern Africa | Organization |
| افغانستان | Afghanistan Economic and Legal Studies Organization | ″ |
| ژاپن | Japan External Trade Organization | ″ |
| ترکیه | International Strategic Research Organization | ″ |
| ترکیه | Association for Liberal Thinking | Association |
| آذربایجان | Free Minds Association | ″ |
| گرجستان | Georgian Research and Educational Networking Association | ″ |
| اسلواکی | Slovak Foreign Policy Association | ″ |
| کنیا | African Technology Policy Studies Network | Network |
| آمریکا | Atlas Network | ″ |
| آفریقای جنوبی | South African Cities Network | ″ |
| چین | Chinese Academy of Social Sciences | Academy of Science |
| کنیا | Africa Academy of Sciences | ″ |
| روسیه | Sociological Institute of the Russian Academy of Sciences | ″ |
| مکزیک | Ethos Public Policy Lab | Laboratory |
| ژاپن | Laboratory of Disaster Prevention and Mitigation Technology | ″ |
| روسیه | Laboratory for Anti-Corruption Policy | ″ |
| آمریکا | Carnegie Endowment for International Peace | Endowment |
| آمریکا | National Endowment for Democracy | ″ |
| آمریکا | German Marshall Fund of the United States | Fund |
| آمریکا | RAND Corporation | Corporation |
همانطور که در فهرست بالا دیده می شود، هیچ یک از این مجموعه ها، عنوان Think tank (اندیشکده) را در نام خود نیاورده اند. با رجوع به سایت های این مجموعه ها در می یابیم که این مجموعه ها اندیشکده بودن را به عنوان توصیف خود بیان می کنند. به بیان دیگر، برای توضیح کارکرد و سبک فعالیت هایشان از عنوان اندیشکده یا همان «Think tank» استفاده می کنند. برخی مجموعه ها مانند شرکت رند، حتی در توصیف خود نیز عنوان Think tank را نیاورده اند و خود را مجموعه ای غیر تجاری یا غیر انتفاعی (Non-profit) معرفی کرده اند. بدین جهت شاید بتوان سطح تعریف کنندگی « اندیشکده » را با « غیر تجاری » نزدیک دانست.
بررسی اندیشکده‌های ایرانی درج شده در گزارش موسسه لاودر
در گزارش فوق الذکر، نام ۷ مجموعه ایرانی به عنوان اندیشکده به چشم می خورد. این ۷ اندیشکده عبارتند از:
- موسسه مطالعات روند اقتصادی
- دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه
- موسسه تحقیقات فرانسوی در ایران
- مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست (سنستا)
- پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی (وابسته به وزارت جهاد کشاورزی)
- سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (وابسته به وزارت جهاد کشاورزی)
- انیستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور (وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی)
همانطور که در فهرست بالا دیده می‌شود، طیف این مجموعه‌ها بسیار وسیع است و به سختی می‌توان ویژگی‌های مشترکی بین آن ها به جز ورود در حوزه سیاست پژوهی یافت. به علاوه، از بین ۷ مجموعه فوق، می توان ۴ مجموعه را دولتی و ۳ مجموعه را خصوصی دانست. وقتی اندیشکده ها می توانند خصوصی، دولتی، شبه دولتی و … باشند، تعریف ماهیت حقوقی واحد برای آن ها تقریبا بی معنا است. بررسی دقیق تر و از نزدیک تر این مجموعه ها هم این موضوع را بیشتر روشن خواهد کرد که اشتراک های ساختاری هم بین این مجموعه ها وجود ندارد.
نتیجه گیری
بر اساس نمونه های متعدد خارجی و داخلی که از زاویه نگاه پژوهشگران غربی به اندیشکده ها در بالا ذکر شد، یک موسسه، یک مرکز، یک سازمان دولتی، یک سازمان غیر دولتی، یک بنیاد، یک شرکت و … می‌تواند اندیشکده یا تینک تنک (Think tank) باشد، بنابراین اندیشکده یا «تینک تنک» بودن بیانگر ماهیت حقوقی یا ساختاری مجموعه‌ها و یا حتی مدل‌های کاری آن‌ها نیست. در واقع، از نگاه پژوهشگران غربی، خط‌کشی‌های روشن و مشخص بین اندیشکده ها، پژوهشکده ها، پژوهشگاه ها و سازمان ها و مراکز تحقیقاتی گوناگون وجود ندارد و عنوان اندیشکده یا «تینک تنک» می‌تواند به طیف وسیعی از مجموعه‌هایی که در حوزه‌های تحقیقاتی مرتبط با سیاست‌های عمومی فعالیت می‌نمایند اطلاق شود.
لازم به ذکر است که ضرورتی ندارد که نگاه ما به «اندیشکده» اقتباس شده از نگاه پژوهشگران غربی باشد. به عبارت دیگر، ما می‌توانیم تعریفی داخلی از اندیشکده داشته باشیم. اما نکته مهم آن است که اگر با نگاه به تعداد معدودی اندیشکده غربی، خود را در چارچوبی غیر واقعی و موهوم محدود می کنیم، این کار چندان صحیح نیست. به نظر می‌رسد درست تر این است که با رویکردی بومی نسبت به زیست اندیشکده ها در ایران، تلاش کنیم این مجموعه ها را بشناسیم و از تنوع و تکثر آن ها در زیست بومی که متناسب با نیازهای داخلی شکل گرفته است استقبال کنیم.
[۱] McGann, James G. “2018 Global Go To Think Tank Index Report.” (2019).
