عارضه‌ یابی جذب و ارتقا اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های کشور

اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها به عنوان بخش اصلی نخبگان جوان جامعه نقش بسزایی در راهبری انقلاب در گام دوم آن دارند. در این شرایط مشکلاتی نظیر «سازوکار امتیازدهی غیرهوشمند»، «جهت‌گیری اساتید به سمت افزایش تعداد مقالات» و «یکسان‌نگری نسبت به همه رشته‌ها و نقاط جغرافیایی برای جذب و ارتقا» شرایط جذب و ارتقا اعضای هیئت علمی را با ایرادات اساسی رو‌به‌رو کرده است؛ به نحوی‌که این مسئله مهم‌ترین گلوگاه در مسیر تحقق راهبردهای سه‌گانه «ایجاد قدرت و ثروت برای کشور»، «فتح قلل و گسترش مرزهای دانش» و «حفظ شتاب علمی فعلی» که توسط رهبر انقلاب در سرفصل علم و پژوهش برای گام دوم انقلاب بیان شده‌اند، است.

ضرورت و اهداف پژوهش

انقلاب اسلامی ایران در آستانه چهل سال دوم و آغاز قرن پانزدهم هجری شمسی قرار دارد. رهبری معظم انقلاب در بیانیه گام دوم، به سیر تاریخی و بحران‌ها و مصائب انقلاب با نگاهی واقع‌بینانه، عمیق و مستند اشاره می‌کنند و بر لزوم شکل‌دهی فرایند جهانی توسط جوانان انقلاب تأکید می‌کنند و تعبیر جهاد جوانان برای ساختن ایران را بکار می‌برند. در این میان نخبگان جوان جامعه خصوصاً اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها در مأموریت جهانی و تمدنی گام دوم انقلاب اسلامی می‌توانند نقش پیش‌قراولان انقلاب و نیروی پیشران جامعه را داشته باشند و در جایگاه اقلیتی خلاق و فعال و بااراده، رسالت راهبری انقلاب را بر عهده بگیرند. بر این اساس، می‌بایست فرایندها و دستورالعمل‌های جذب و ارتقای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های کشور مورد بازنگری اساسی قرار گیرد و مبتنی بر بیانیه گام دوم رهبری اصلاح شود.

مهم‌ترین مشکلات حوزه جذب و ارتقا اعضای هیات علمی

بر اساس مصاحبه با خبرگان و نخبگان مجموعه‌ای از مشکلات کنونی حوزه جذب و ارتقاء اعضای هیات علمی استخراج شده‌اند. این مشکلات عبارتند از: سازوکار امتیازدهی غیرهوشمند، ضعف در شفافیت، نظارت و ارزیابی، تعارض منافع، جهت‌گیری اساتید در کسب امتیاز به سمت تعداد مقالات، یکسان‌نگری نسبت به همه رشته‌ها و نقاط جغرافیایی در طراحی و اجرای شاخص‌های جذب و ارتقا، سیطره نگرش کمیت‌گرا، وجود فرایندهای فسادخیز، ضعف در الگوگیری از تجارب جهانی، ضعف در طراحی و اجرای سازوکارهای جذب و ارتقا بر اساس نیازهای کشور و آموزش عالی.

پیشنهادات و راهبردهای رهبر انقلاب اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب

رهبر انقلاب در سرفصل علم و پژوهش برای گام دوم انقلاب، راهبردهای سه‌گانه «ایجاد قدرت و ثروت برای کشور»، «فتح قلل و گسترش مرزهای دانش» و «حفظ شتاب علمی فعلی» را پیشنهاد می‌کنند. با توجه به اینکه هم‌اکنون در نظام علم و فناوری کشور دو راهبرد اول در مقایسه با حفظ شتاب علمی، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ این شبهه ایجاد شده که موارد مذکور، سه مسیر مجزا و غیرقابل هم‌افزایی هستند. اما با نظر به بیانات رهبر انقلاب و نیز تجارب موفق در جهان، هم‌افزایی این سه راهبرد در یک مسیر واحد، امری ممکن و البته برای کشورمان ضروری است. «تغییر شاخص‌ها و پایه‌های شتاب علمی کشور از تعداد مقالات به شاخص‌های متنوع‌تر» و «بستن راه جبران کم‌کاری در عرصه حل مسائل از طریق تعداد بیشتر مقالات»، راه‌کارهایی است که می‌تواند تا حدی این اهداف را به یکدیگر نزدیک کند. از این‌رو حوزه جذب و ارتقا شاید بزرگترین گلوگاه برای هم‌گرایی این سه مسیر باشد. در راستای مواجهه با این گلوگاه، رهبر انقلاب اسلامی «همگرایی تعلیم و پژوهش با تربیت اخلاقی و معنوی دانشگاه‌ها» را به عنوان یک آموزه سیاسی مهم پیشنهاد می‌دهند که باید شاخص‌های مناسب و هوشمندانه برای اجرای آن در عرصه جذب و ارتقا هیئت علمی طراحی شود. علاوه بر این سایر سرفصل‌های هفت‌گانه راهبردی بیانیه از جمله «سیاست‌های اقتصاد مقاومتی»، «گسترش عدالت»، «استقلال»، «آزادی»، «مرزبندی با دشمن» و «سبک زندگی»، تماما مقولاتی است که به استنادات بیانات امام و رهبر انقلاب، باید در نظام علم و فناوری کشور نقش محوری ایفا کنند و دروازه این نظام یعنی حوزه جذب و ارتقا باید متناسب با این مقولات، بازطراحی شود.

موانع تحقق راهبردهای هفتگانه در حوزه جذب و ارتقا اعضای هیئت علمی و راه‌کارهای مواجهه با آن‌ها

تحقق راهبردهای هفتگانه در حوزه جذب و ارتقا نیازمند طراحی هوشمندانه و اجرای موثر سازوکارهای کارآمد به عنوان زنجیره واسط بین اهداف بیانیه با واقعیات عرصه علم و فناوری است. دو مانع بزرگ بر سر طراحی و اجرای این اهداف عبارتند از «بی‌ارادگی سیاست‌گذاران و مدیران در طراحی یا اجرای سازوکارها به دلیل تعارض منافع یا اختلاف فکری» و دیگری «ناآگاهی از پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های طراحی این سازوکارها».

تدوین قوانین و ضوابط مناسب برای کاهش تعارض منافع، تعبیه ضمانت‌های اجرایی تشویقی و تنبیهی در قوانین و سازوکارهای جذب و ارتقا و جدیت نهادهای نظارتی بر حسن اجرای این سازوکارها می‌تواند تا حدی مشکل بی‌ارادگی مدیران و سیاست‌گذاران را تعدیل کند. از طرف دیگر استفاده از ظرفیت شبکه اندیشکده‌های جوان کشور به‌عنوان مراکز تخصصی مطالعات راهبردی می‌تواند تا حدی مشکل ضعف در شناخت قواعد طراحی سازوکارهای اجرایی برای تحقق اهداف سند بیانیه را برطرف سازد.

سایر پیشنهادات پژوهش جهت حل مشکلات حوزه جذب و ارتقا اعضای هیئت علمی

در بخش‌های قبلی پیشنهاداتی برای رفع موانع و مشکلات مربوط به حوزه جذب و ارتقا اعضای هیئت علمی ارائه شدند. با این حال برخی دیگر از پیشنهادات این پژوهش در اینجا ارائه می‌شوند که به شرح زیر هستند:

• استفاده از روش‌های نوآورانه مشارکتی، جمع‌سپارانه و ظرفیت سامانه‌ها و شبکه‌ها در طراحی و اجرای سازوکارهای تحقق اهداف بیانیه در حوزه جذب و ارتقا می‌تواند اجماع بهتری در بین دانشگاهیان برای اجرای سازوکارها فراهم کرده و مقاومت باندها و گروه‌های انحصارگرا در داخل دانشگاه‌ها را به حداقل برساند.
• بازطراحی سازوکارهای جذب و ارتقا با رویکرد آمایشی (اعم از آمایش سرزمینی، رشته‌ها و…) و لحاظ کردن اقتضائات رشته‌ها و مهارت‌ها و نیز ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل مناطق مختلف جغرافیایی کشور، راه حلی است برای حل معضل یکسان‌نگری به کل آموزش عالی و تحقق بخشی از اهداف سند بیانیه.
• مطالعه الگوهای موفق جذب و ارتقا اعضای هیات علمی دانشگاه‌های جهان، می‌تواند به بازطراحی هوشمندانه‌تر سازوکارهای جذب و ارتقا یاری رساند. تاکنون این الگوها کمتر معطوف به مسائل واقعی کشور و آرمان‌های راهبردی رهبر انقلاب مطالعه شده‌است. در این زمینه می‌توان از ظرفیت اندیشکده‌ها به‌عنوان مراکز چابک راهبردی بهره گرفت.

جمع‌بندی

طبق بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی که توسط رهبر انقلاب در اواخر سال ۱۳۹۷ صادر شد، نخبگان جوان جامعه خصوصاً اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها به عنوان نیروهای پیشران جامعه و اقلیت خلاق، فعال و بااراده، رسالت راهبری انقلاب را بر عهده دارند. از این‌رو فرایندها و دستورالعمل‌های جذب و ارتقای اعضای هیئت علمی اهمیتی دوچندان پیدا می‌کنند. «امید و نگاه خوشبینانه به آینده» اولین و مهم‌ترین توصیه رهبری معظم انقلاب در بیانیه گام دوم است که می‌بایست مشخصه اصلی اعضای هیئت‌علمی باشد. علاوه بر این «همگرایی تعلیم و پژوهش با تربیت اخلاقی و معنوی دانشگاه‌ها» مهم‌ترین راهبرد از راهبردهای هفت‌گانه بیان شده از سمت رهبری است که باید در عرصه جذب و ارتقا هیئت علمی مورد توجه جدی قرار بگیرد. مشکلات و موانع زیادی در حوزه جذب و ارتقا اعضای هیئت علمی وجود دارد که مهم‌ترین این مشکلات مورد بررسی قرار گرفت و پیشنهاداتی برای رفع این مشکلات نیز ارائه شد که از مهم‌ترین این پیشنهادات می‌توان به «بازطراحی سازوکارهای جذب و ارتقا با رویکرد آمایشی» و «مطالعه الگوهای موفق جذب و ارتقا اعضای هیات علمی دانشگاه‌های جهان» اشاره کرد.

این مطالعه در پژوهشکده چشم‌ انداز و آینده پژوهی و با همکاری حامد سروری، محمدمجید فولادگر، احمد برومند و سعید اصغری در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.

محصول مرتبط: