موسسات جذب دانشجویان بین ‌المللی در کشور

در بیست سال اخیر موضوع جذب دانشجویان بین ‌المللی به‌سرعت در حال ‌رشد بوده است. کشورها با جذب دانشجو سعی در رفع کمبود نیروی کار متخصص و مشکلات مرتبط با پیری جمعیت خود را دارند. هم­چنین کشورهای فرستنده دانشجو در تلاش‌ اند تا با برگشت آن‌ها به کشور خود به‌ صورت مستقیم و غیرمستقیم از علم و دانش آنان بهره‌مند شوند. از این‌ رو موسسات جذب دانشجو به‌ عنوان یکی از حلقه‌ های کلیدی جذب دانشجویان مطرح می‌شوند. این موسسات با آگاهی‌ بخشی دانشجویان و تسهیل فرایندهای مهاجرت می‌ توانند در زمینه‌ های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و همچنین اقتصادی کشور تاثیر بسزایی داشته باشد. با توجه‌ به مشکلات و انحرافاتی که پیرامون این مؤسسات وجود دارد، ارائه راهکارهایی جهت حل این مسائل می‌تواند عملکرد بهتری برای جذب دانشجویان بین‌ المللی را فراهم نماید.

کلیدواژگان: دانشجو، دانشجویان بین‌ المللی، موسسه بین‌ المللی

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال‌ های اخیر، جذب دانشجویان بین‌المللی، به موضوعی راهبردی برای کشورها تبدیل‌شده است. درحالی‌که در سال،۱۹۸۱ حدود ۱.۱ میلیون دانشجوی بین‌ المللی در جهان وجود داشته است، در سال ۲۰۲۰ این تعداد به ۵.۶ میلیون نفر رسید؛ پیش‌ بینی می‌ شود این رقم در سال ۲۰۲۵ به بالای ۷ میلیون نفر برسد. از سوی دیگر، برآوردها نشان می‌ دهد که در سال،۲۰۱۶ صنعت دانشجویان بین‌ الملل به میزان ۳۰۰ میلیارد دلار به‌ صورت مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد جهانی تاثیر مثبت داشته است. جذب دانشجویان بین‌ المللی، «توسعه دامنه نفوذ فرهنگی و علمی»، «پرورش نسل آینده سیاستگذاران»، «جذب نخبگان کشورهای دیگر» و «ایجاد اشتغال و جذب درآمدهای ارزی را در کشور میزبان» به دنبال دارد. منافع فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جذب دانشجویان، باعث شده تا اصلاح سیاست‌ های مهاجرتی و آموزشی به‌ منظور تسهیل و جذب استعدادها و نخبگان در اولویت کشورها قرار گیرند. از این‌ رو در این گزارش به بررسی فعالیت و شناخت مشکلات پیش­ روی موسسات جذب دانشجو در ایران و ارائه راهکارهای سیاستی برای رفع این چالش‌ ها پرداخته‌ شده است.

بررسی فعالیت‌های موسسات جذب دانشجویان بین‌المللی

یکی از اهداف بین‌ المللی شدن آموزش عالی، جذب و حفظ استعدادهای برتر جهانی است. سیاست‌ های مهاجرتی، به‌ عنوان یکی تاثیرگذارترین سیاست‌ های حوزه جذب دانشجویان، به دنبال فراهم کردن شرایط مطلوب برای جذب آن‌ هاست. در برخی از کشورها نهادهای دولتی و اکثر کشورها موسسات خصوصی مسئولیت جذب دانشجویان را به عهده‌دارند. از این‌ رو کشورها در جذب دانشجویان بین‌ المللی رویکردهای متفاوتی را دنبال می‌ کنند. جذب دانشجویان بین‌المللی به شیوه‌ های گوناگونی نظیر جذب از طریق کارگزاران جذب، واسطه‌ ها و دلالان، بازاریابی شبکه‌ های مجازی، فارغ‌ التحصیلان و دانشجویان موجود صورت می‌گیرد.

یکی از روش‌ های جذب دانشجویان بین‌المللی از طریق از کارگزاران جذب است. کارگزاران جذب به افراد، شرکت‌ها یا مؤسساتی گفته می‌شود که خدمات خود را در راستای کمک به دانشگاه‌ها و دانشجویان و دولت هدفمند کرده‌اند. این کارگزاران راهنمایی اولیه متقاضی در بخش‌های پذیرش از دانشگاه، اسکان در کشور مقصد و هم‌چنین بررسی صحت مدارک ارائه­شده توسط وی را به عهده‌دارند. رابطه کارگزاران جذب با دانشگاه و دانشجو بر اساس اصل امانت‌داری یعنی نمایندگی تعریف می‌شود. ازاین‌رو در بین کارگزاران و دانشگاه‌ها و دانشجویان بنا بر نوع فعالیت و فرایندهای کاری کارگزاری انواع قراردادها، همچون غیررسمی، موردی، موقت، انحصاری و غیرانحصاری می‌تواند صورت گیرد. جبران خدمات این مؤسسات نیز بر پایه کمیسیون، دریافت وجه از دو طرف و یا دریافت وجه از دانشجو صورت می‌پذیرد.

در جهت تسهیل و تنظیم فرایند جذب دانشجویان بین‌المللی، نهادهای گوناگونی نظیر سازمان‌های حاکمیتی، عمومی، دانشگاه‌ها و مؤسسات جذب و قوانین و مقررات قابل‌مطالعه هستند. دولت، مجلس و شوراهای عالی با تعیین سیاست‌ها، قوانین و دستورالعمل‌ها، نظارت درزمینه مؤسسات و رسیدگی به تخلفات در جذب دانشجویان در هدایت و موفقیت این حوزه اثرگذاری زیادی دارند؛ سازمان­های عمومی نیز شرایط فعالیت را تسهیل می­کنند. هم‌چنین دانشگاه‌ها به‌عنوان مهم‌ترین نهاد ارائه‌دهنده خدمت به دانشجو، با توجه به سیاست­های آموزشی خود، راهبردهای گوناگونی را برای جذب دانشجویان به کار می‌گیرند.

کشورهای پیشرو در جذب دانشجو (ازجمله آمریکا، انگلستان و استرالیا) توانسته­اند با بهره‌برداری از ظرفیت مؤسسات جذب دانشجو به‌عنوان یک راهبرد بازاریابی در آموزش عالی بین‌المللی خود استفاده کرده و در این صنعت نوین موفق عمل کنند. آن­ها برای نظام‌مند کردن فعالیت مؤسسات جذب، به نهادسازی و قانون‌گذاری روی آورده‌اند.

مؤسسات جذب دانشجو در ایران و چالش‌های آن‌ها

مؤسسات جذب و اعزام دانشجو شباهت‌های زیادی دارند، به دلیل سابقه طولانی فعالیت مؤسسات اعزام دانشجو در ایران می­توان از تجارب مثبت و منفی این مؤسسات درزمینه سیاست­گذاری برای مؤسسات جذب بهره­ برد اگر در ایران هیچ‌گونه مؤسسه جذبی به‌صورت رسمی ثبت‌نشده است، اما هم‌اکنون چندین مؤسسه غیررسمی در این زمینه فعال هستند. این مؤسسات نیز با مسائل مهمی همچون عدم شفاف بودن قرارداد، انحصار، رشوه‌دهی و تخلفات و مشکلات خرد و کلان دیگری روبه‌رو هستند؛ ازاین‌رو شناسایی و رفع این چالش‌ها تأثیر به سزایی در عملکرد مؤسسات می‌تواند داشته باشد.

مسائل مؤسسات جذب دانشجویان بین‌المللی را در می­توان سطح سیاست‌گذاری، تنظیم‌گری و تسهیلگری مطالعه نمود. «نبود آئین­نامه جامع»، «عدم رسیدگی به شکایات و تخلفات»، «تعامل نادرست دانشگاه‌ها با مؤسسات جذب دانشجو» و «عدم توانمندی دانشگاه‌ها و مؤسسات در جذب دانشجویان»، ازجمله مهم­ترین مسائل جذب دانشجو و مؤسسات مربوطه هستند.

برای جذب دانشجو فقط شرایط تحصیلی و دانشگاه مهم نیست، بلکه محیط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور در جذب دانشجو اهمیت دارد. شرایط کلان زندگی در ایران، روابط فرهنگی مردم و سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی دولت قوانین کشور و شرایط زمینه‌ای تحصیل در ایران ازجمله موضوعات مهم در راستای جذب دانشجو به ایران است. یکی از مهم‌ترین مسائل موجود بر سر راه فعالیت مؤسسات جذب، عدم قانون و یا آیین‌نامه جامع است. آیین‌نامه­ موجود که تقلیدی از آیین‌نامه مؤسسات اعزام است که عدم حضور ذی‌نفعان در تنظیم آیین‌نامه، تعارض منافع موجود در آیین‌نامه و نبود معیارهای مشخص برای مدیران مؤسسات ازجمله نقایص آن است.

از دیگر مسائلی که می‌توان که در سطح تنظیم‌گری و تسهیل‌گری بدان اشاره نمود، «عدم رسیدگی به تخلفات و شکایات از مؤسسات»، «زمان‌بر بودن مسائل مربوط به امور کنسولی و امنیتی» و «عدم ارزیابی و رتبه‌بندی مؤسسات» است. هم‌چنین «نبود قرارداد شفاف بین دانشگاه‌ها و مؤسسات جذب دانشجو»، «عدم آگاهی به قوانین نظام آموزش عالی»، «هزینه بالای تحصیل»، «محدودیت تحصیل به زبان فارسی» و «عدم توانمندی مؤسسات در مشاوره مطلوب به دانشجویان» سبب پایین آمدن جذب دانشجویان بین‌المللی شده است.

پیشنهادها و راهکارهای سیاستی

در این گزارش به بررسی فعالیت مؤسسات جذب دانشجویان بین‌المللی و مسائل به وجود آمده برای این مؤسسات در چند سال اخیر کشور ایران پرداخته‌شده است. اگرچه این مسائل در زمینه‌های متفاوتی وجود دارد، ولی می‌توان با سیاست‌گذاری مناسب و تدوین یک چارچوب حقوقی جامع، اکثر این مسائل را رفع نمود. ازاین‌رو در این قسمت به پیشنهادهایی جهت رفع این مسائل ارائه می­شود:

• تدوین آیین‌نامه جامع و مشارکتی برای حمایت، هدایت و ارتقاء فعالیت مؤسسات جذب؛
• ارزیابی دوره‌ای و رتبه‌بندی مؤسسات جذب، به‌منظور ایجاد رقابت و افزایش کیفیت؛
• کاهش زمان بررسی شرایط صدور روادید متقاضیان، به‌منظور رقابت با کشورهای همسایه؛
• ایجاد بستری شفاف درزمینه معرفی مؤسسات فعال و همکاری آن‌ها با دانشگاه‌های مربوطه و اطلاع‌رسانی مناسب به متقاضیان درزمینه شرایط تحصیل در ایران؛
• ایجاد فرایندهای اختصاصی برای پایش و نظارت بر عملکرد مؤسسات و رسیدگی به تخلفات و شکایات به‌منظور افزایش اعتماد متقاضیان؛
• شفاف‌سازی قرارداد دانشگاه‌ها با مؤسسات جذب؛
• اصلاح رویه‌ها و فرایندهای کاری دانشگاه­ها که به انحصار و فساد منجر می­شوند؛
• تشویق مؤسسات جذب به گذراندن دوره‌های آموزشی در مورد قوانین آموزش عالی در ایران؛
• افزایش توانمندی کارمندان دانشگاه درزمینه زبان خارجی، قوانین کنسولی و رفتار با دانشجویان،
• محدود نکردن تحصیلات به زبان فارسی و آموزش آن با استفاده از محصولات فرهنگی و تعاملات روزمره دانشجو در ایران؛
• ثبات‌بخشی به نرخ شهریه‌های دانشجو در حال تحصیل و تعریف شیوه‌های گوناگون حمایت­های تحصیلی برای نخبگان.

جمع‌بندی

موسسات جذب دانشجویان بین‌ المللی با ارائه خدماتی نظیر مشاوره و پذیرش تحصیلی، امور کنسولی و آموزش عالی توانسته است کمک زیادی به دانشجویان و دانشگاه‌ ها نماید. جذب دانشجویان بین‌ المللی، با توسعه نفوذ فرهنگی و علمی، ایجاد اشتغال و جذب درآمدهای ارزی توانسته تاثیر به سزایی در حوزه‌ های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد نماید. یکی از روش‌ های جذب دانشجویان بین‌ المللی از طریق از موسسات جذب است که این موسسات قادر به ارائه خدمات مشاوره تحصیلی و جذب دانشجو به دانشجویان، خانواده آن‌ ها و دانشگاه‌ ها، هستند. این موسسات با مسائل مهمی همچون «عدم شفاف بودن قرارداد»، «نبود قوانین و دستور العمل‌ های مشخص»، «رشوه‌ دهی و تخلفات» رو به‌ رو می‌ باشند. از این‌ رو تدوین آیین‌نامه‌ ای جامع، رسیدگی به تخلفات و شکایات، اصلاح رویه‌ها و فرایندهای کاری می‌ تواند تاثیر به سزایی در بهبود عملکرد موسسات در جذب دانشجویان بین‌ المللی داشته باشد.

این مطالعه در برنامه آفاق کاری مشترک از انجمن دیاران و پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف با همکاری حمزه حاجی عباسی در سال ۱۴۰۰ انجام‌ شده است.