ارائه خدمات سلامت سرپایی به سالمندان

از آن جایی که جمعیت جهان در حال سالمند شدن است، کشورها به سطوح مختلف خدمات مراقبت و حمایت نیازمند خواهند بود. مدیریت سلامت سالمندان نیازمند، در بر گیرنده ابعاد زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمند است و ایجاب می کند که سلامت آن ها مرتباً غربالگری شود و موارد مثبت باید تحت ارزیابی قرار گیرند. سالمندان با درجات مختلف سلامت، نیازمند مراکز مراقبتی متنوع و متعددی هستند که این مراکز نیازمند پروتکل های علمی و دقیق تشخیصی و درمانی هستند. ارائه کنندگان سلامت باید بدانند که سالمندی بیماری نیست و سالمندی سالم از طریق پیشگیری و ارتقا سلامت به دست می آید.

ضرورت و اهداف پژوهش

جمعیت جهان در حال سالمند شدن است؛ سالمندی جمعیت پدیده هایی مانند ناخوشی های مزمن، ناتوانی و ضعف را به همراه دارد؛ لذا کشورها به سطوح مختلف خدمات مراقبت و حمایت نیازمند خواهند بود که این خدمات، مجموعه ای از خدمات مراقبت سلامتی و اجتماعی را شامل می شود که می تواند توسط سازمان های خصوصی، دولتی و غیرانتفاعی مبتنی بر جامعه و یا مراقبت های مؤسسه ای ارائه شود.

سالمندی فرآیندی چند علتی است که در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، روانشناختی و جسمی به وقوع می پیوندد. افراد در دوره سالمندی با تغییراتی مواجه می شوند که عبارتند از: ضعف سیستم فیزیولوژیک، استعداد ابتلا به ناخوشی، کاهش سطح عملکرد، ابتلا به مشکلات تغذیه ای، کاهش تحرک، بی اختیاری، سقوط، مشکل در استفاده از داروها، ضعف خودمراقبتی و افسردگی. این تغییرات موجب بالا رفتن احتمال ابتلا به بیماری و ناتوانی، بستری شدن در بیمارستان و افزایش مرگ ومیر می شود. این پژوهش بر اساس برنامه مراقبت سلامت اولیه مبتنی بر جامعه با رویکرد دوستدار سالمندی که از سوی سازمان جهانی بهداشت معرفی شده، تدوین شده است و هدف آن، این است که سالمندان قادر شوند تا فعال، مولد و مستقل در جامعه خود زندگی کنند.

روش شناسی پژوهش

در این پژوهش به منظور تدوین مدل  نهایی، از روش های نشست متخصصان و مصاحبه فردی استفاده شده است.

اصول ارائه مراقبت به سالمندان

ارائه مراقبت به سالمندان از اصولی پیروی می کند که در ادامه تشریح شده است.

• مدیریت سلامت سالمندان نیازمند رویکردی جامع و در بر گیرنده ابعاد زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمند است.
• مدیریت سلامت سالمندان ایجاب می کند که سلامت آن ها به طور مرتب غربالگری شود و موارد مثبت تحت ارزیابی جامع قرار گیرند.
• در مراقبت از سالمندان ضروری است که افراد خانواده نیز درگیر شوند.
• سالمندان با درجات مختلف سلامت و ابتلا به ناخوشی، نیازمند سطوح و مراکز مراقبتی متنوع و متعددی هستند تا بدین طریق مراقبت کافی جسمی، روانی-اجتماعی و محیطی برای آن ها فراهم شود. این مراکز مراقبت، نیازمند پروتکل های علمی و دقیق تشخیصی و درمانی هستند.
• سالمندان به سیستم های حمایت اجتماعی مستمر و قوی نیاز دارند.

بیشتر سالمندان در جامعه زندگی می کنند؛ از این رو رویکرد مراقبت های اولیه مبتنی بر جامعه بهترین روش برای حفظ و ارتقا سلامت این افراد و مدیریت مشکلات سلامت در آن ها است. ارزیابی و ارائه مراقبت به سالمندان، نیازمند ارائه کنندگان خدمات سلامتی است که با تغییرات دوران سالمندی آشنا و دانش و مهارت ارزیابی سالمند و تعامل با آنان را داشته باشند. ارائه کنندگان سلامت باید بدانند که:

• سالمندان از تفاوت های فردی بسیاری برخوردارند.
• سالمندی بیماری نیست.
• فرآیند سالمندی با حضور عوامل خطرناکی مثل مصرف سیگار، سبک زندگی بدون تحرک و چاقی تسریع می شود.
• سالمندی سالم از طریق پیشگیری و ارتقا سلامت قابل حصول است.
• بیماری ها در دوران سالمندی به سبب کاهش ظرفیت های زیستی سالمندان زودتر نمایان می شوند.
• علائم و نشانه های بالینی سالمندان در مقایسه با جوان تر ها متفاوت است.
• سالمندان با وجود علائم بیماری دیرتر برای درمان اقدام می کنند.
• مداخلات مؤثر اندک می توانند نتایج ارزشمندی را سبب شوند.
• تمامی سطوح پیشگیری برای سالمندان مفید هستند.

مدل ارائه مراقبت سلامت به سالمندان

در خصوص طراحی و اجرای نظام سلامت ویژه سالمندان و خدمات جامع سالمندی، الگوهای متفاوتی در کشورهای توسعه یافته وجود دارد؛ اما هیچ یک از آن ها قابلیت اجرا در ایران را ندارد. افزایش نرخ سالمندی سازمان تأمین اجتماعی را در ارائه خدمات سلامت، به چالش کشیده است. با توجه به این که در کشور خدمات سلامت محور، فعالیت ها و غربالگری های سامان یافته در زمینه ارزیابی نیازهای مراقبت سلامتی برای سالمندان انجام نشده است، باید سازمان هایی که با سلامت سالمندان روبرو هستند به ویژه سازمان تأمین اجتماعی، با ایجاد و توسعه فرآیندهای ارزیابی و ارائه خدمات جامع سلامت، ضمن دستیابی به بهترین شیوه برای جمع آوری اطلاعات نسبت به برنامه ریزی متناسب با نیازهای سلامت به اجرای مراقبت های جامع سلامتی اقدام کنند. مدل مراقبتی حاضر ویژه سالمندان هفتاد سال و بالاتر که به مراکز ارائه خدمات مستقیم و سرپایی سازمان تأمین اجتماعی مراجعه می کنند، است. در این مدل مراقبتی:

• ارزیابی جامع عملکرد جسمی، روانشناختی و اجتماعی باید سالانه انجام و هر سال به روزرسانی شود.
• رویکرد سازمان یافته بالینی، بهترین روش در تشخیص، ارزیابی و مدیریت سلامت سالمندان است.
• ارزیابی اولیه می تواند در مراکز مراقبت اولیه توسط فرد آموزش دیده و یا در سطح جامعه انجام پذیرد.
• درصورت موردیابی مثبت هر یک از مشکلات چهارگانه اصلی( از دست دادن حافظه، افسردگی، بی اختیاری ادرار، سقوط و عدم تحرک) و احتمال وجود پلی فارماسی(استفاده از چند دارو) در دوران سالمندی گام های دو، سه و چهار قابل اجرا است.
• در صورت شناسایی مشکلات بینایی و شنوایی فرد سالمند به پزشک متخصص ارجاع داده می شود.

فرآیند بالینی سازمان یافته

فرایند بالینی سازمان یافته چهار مرحله دارد:

• گام اول: این گام شامل موردیابی ده دقیقه ای است و توسط فرد آموزش دیده و عضو مرکز مراقبت اولیه انجام می گیرد؛ ترجیحاً این فرد پرستار و دارای حداقل مدرک کارشناسی است که آموزش لازم در مورد سلامت سالمندان را دریافت کرده است. این مرحله قبل از ویزیت سالمند توسط پزشک، انجام شده و در پرونده پزشکی بیمار ثبت می شود.
• گام دوم: ابتدا این مرحله ارزیابی توسط پرستار آموزش دیده با استفاده از پرسشنامه انجام می شود. سپس نتایج ارزیابی در پرونده بیمار ثبت و به پزشک ارجاع می شود. پزشک ضمن معاینات بالینی کلاسیک و توجه به مشکلات طبی بیمار طبق پروتکل های موجود با رویکرد سلامت محور به مشکلات خاص دوره سالمندی توجه می کند.
• گام سوم: در این مرحله پزشک تشخیص اولیه را می دهد و مداخلات دارویی و غیردارویی را تعیین می کند، با بیمار و خانواده او به منظور کاهش خطرات احتمالی مشاوره می کند، برنامه آموزشی لازم را منظور می کند و در صورت لزوم بیمار را به خدمات مورد نیاز حمایتی ارجاع می دهد.
• گام چهارم: در این مرحله پزشک پاسخ و اثربخشی درمان را ارزیابی می کند، در صورت لزوم برنامه مداخله را تغییر می دهد و اگر نیاز بود بیمار را به مراکز تخصصی ارجاع می دهد.

جمع بندی

در خصوص طراحی و اجرای نظام سلامت ویژه سالمندان، الگوهایی در کشورهای توسعه یافته وجود دارد؛ اما هیچ یک از آن ها قابل اجرا در ایران نیست. افزایش نرخ سالمندی، سازمان تأمین اجتماعی را در ارائه خدمات سلامت به چالش کشیده است؛ لذا سازمان هایی که با سلامت سالمندان روبرو هستند به ویژه سازمان تأمین اجتماعی باید با ایجاد و توسعه فرآیندهای ارزیابی و ارائه خدمات جامع سلامت به اجرای مراقبت های جامع سلامتی اقدام کنند. طبق مدل ارائه مراقبت سلامت به سالمندان، باید ارزیابی جامع عملکرد جسمی، روانشناختی و اجتماعی سالانه انجام شود، ارزیابی اولیه می تواند در مراکز مراقبت اولیه توسط فرد آموزش دیده انجام شود و در صورتی که تشخیص داده شود فرد سالمند دارای مشکلات بینایی و شنوایی می باشد به پزشک متخصص ارجاع داده می شود.

این مطالعه در مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی با همکاری دکتر رضا فدای وطن در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.