پیشبرد طرح ویژه توسعه و عمران منطقه ساحلی مکران

مکران، ناحیه ای در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در سواحل شمالی دریای مکران (عمان) است. هم جواری با دریای عمان و وجود بنادر مهمی چون چابهار و جاسک در آن، باعث شده است تا این منطقه منحصر به فرد باشد. همچنین منطقه ساحلی مکران دارای ویژگی های بسیار مهم و ارزشمندی چون دسترسی به آب های آزاد و همسایگی مستقیم با کشورهای پاکستان و افغانستان و به طور غیرمستقیم با کشورهای آسیای مرکزی است. امنیت ملی و اشتغال زایی بالا، دو امتیاز منطقه مکران به  عنوان دروازه طلایی کشور هستند. اما فعالان اقتصادی، به دلیل عواملی نظیر عدم وجود زیرساخت­ های مورد انتظار و ریسک نسبتا بالای سرمایه­ گذاری، انگیزه چندانی برای شروع و توسعه فعالیت ­های اقتصادی در منطقه مکران را ندارند.

کلیدواژگان: تامین مالی منابع پایه، توسعه مکران، شهرسازی

ضرورت و اهداف پژوهش

عواملی نظیر عدم وجود زیرساخت های لازم و ریسک بالای سرمایه گذاری موجب شده است که فعالان اقتصادی انگیزه لازم برای سرمایه گذاری در منطقه مکران را نداشته باشند. از سوی دیگر به دلیل نبود فعالیت اقتصادی، سرمایه گذاری بر روی پروژه های زیرساختی توجیه مالی ندارند. این وضعیت موجب به وجود آمدن چرخه ­ای مخرب بین عدم وجود زیرساخت های مورد انتظار و عدم وجود فعالیت های اقتصادی در سطح مورد انتظار در این منطقه شده است؛ بنابراین برای خروج از این وضعیت ضروری است مداخلات توسعه ای صورت گیرد.

از مهم ترین مداخلاتی که در این زمینه می تواند صورت بگیرد، اجرای طرح ها و پروژه های زیرساختی بزرگ مقیاس است؛ این امر می تواند موجب تحریک فعالیت های اقتصادی، کاهش ریسک کلی سرمایه گذاری و تشویق فعالان اقتصادی برای شروع و توسعه فعالیت های اقتصادی در این منطقه شود. از سویی اجرای این طرح ها نیازمند منابع مالی فراوانی است؛ در حالی که کشور با محدودیت های فراوانی برای تامین این منابع روبه رو است. به همین منظور طراحی و استفاده از روش های نوین برای تامین مالی طرح ها و پروژه های موضوع طرح ویژه توسعه و عمران منطقه ساحلی مکران ضروری است.

الگوی تامین مالی منابع پایه زیرساخت ها

الگوی «تامین مالی منابع پایه» ریشه در روش هایی دارد که سال ها و بعضا دهه­ ها قبل از معرفی این روش، مورد استفاده دولت ها و شرکت ها قرار می گرفته است؛ روش­ هایی نظیر قراردادهای امتیاز بهره برداری از منابع طبیعی و قراردادهای تسهیم تولید، خرید زیرساخت از جانب دولت، تامین مالی پروژه ای و مشارکت عمومی–خصوصی. با وجود مناسب بودن این الگوها برای بسیاری از پروژه ها اما کاستی هایی نیز دارند که تلاش بر رفع این کاستی ها باعث پیدایش روش تامین مالی منابع پایه شد. الگوی ایجاد زیرساخت ها با استفاده از تامین مالی منابع پایه نمونه ای از روش های نسبتا نوین تامین مالی است.

در این الگو ارزش حال جریان درآمدهای آتی حاصل از منابع طبیعی، تضمین لازم برای وام مورد استفاده برای اجرای طرح ها و پروژه های زیرساختی را فراهم می کند. مزیت اصلی الگوی مذکور این است که دولت می تواند پیش از آنکه درآمدهای پروژه توسعه منبع، منابع مالی لازم را تامین کند، شروع به ایجاد زیرساخت مورد نظر کند. دولتی که از این الگوی تامین مالی استفاده می کند، دست­کم درگیر سه نوع توافق مجزا می شود؛ توافق با بانی توسعه منبع (برای مجوز توسعه و تولید منبع)، توافق با وام دهنده (برای تسهیلات اعتباری) و توافق با بانی توسعه زیرساخت (برای پروژه زیرساخت). هر یک از این توافقات، منافع و ریسک های خاص خود را دارد و دولت ها باید منافع و ریسک های مرتبط با هر یک از طرف ها را به صورت مجزا مورد توجه قرار دهند.

نقاط قوت و ضعف الگوی تامین مالی منابع پایه زیرساخت ها

برخی از نقاط قوت این الگو نسبت به الگوهای دیگر عبارتند از:

• این الگو برای کشورهای دارای منابع طبیعی سرشار و در عین حال نیازمند زیرساخت های اساسی، فرصت تامین مالی جدیدی فراهم می کند.
• در این الگو، پروژه توسعه منبع مبتنی بر الگوهایی است که شناخت نسبتا خوبی از آن ها وجود دارد.
• دولت ها می توانند جریان درآمدی آتی حاصل از منبع طبیعی را به عنوان ضمانت اخذ تسهیلات برای ایجاد زیرساخت مورد استفاده قرار دهند.

در مقابل این الگو دارای نقاط ضعفی نیز هست که برخی از آن ها عبارتند از:

• این الگو هنوز چندان شناخته شده نیست و اغلب وام دهندگان و سرمایه گذاران از آن استفاده نمی کنند.
• احتمالا ارزش حال بهره ی پرداختی روی بدهی انتشاریافته برای ایجاد زیرساخت، بیشتر از بهره ی پرداختی روی منابع مالی قابل­ تامین از طریق سایر الگوها است.

ریسک های پیش روی ایجاد زیرساخت ها با استفاده از الگوی تامین مالی منابع پایه

ایجاد زیرساخت ها با الگوی تامین مالی منابع پایه با ریسک های مختلفی مواجه است. افت قیمت منابع طبیعی که اغلب بازار جهانی دارند، از ریسک های مهم پیش­روی ایجاد زیرساخت ها با استفاده از الگوی تأمین مالی مذکور است؛ چنین افتی ممکن است باعث کاهش درآمدهای حاصل از پروژه توسعه منبع شود. افزون بر این، تحریم های اقتصادی تحمیلی بر کشور، به عنوان یکی از مهم ترین ریسک های سیاسی پیش­روی کشور، فروش منابع و به  تبع آن، ایجاد زیرساخت با استفاده از الگوی تامین مالی منابع پایه را با چالش های جدی روبرو می کند.

همچنین این ریسک وجود دارد که اجرای پروژه های زیرساختی نتواند به ایجاد رونق اقتصادی و تشویق فعالان اقتصادی به شروع و گسترش فعالیت در منطقه بینجامد. همچنین، دست­کم در سال های ابتدایی شروع بهره برداری از پروژه های زیرساختی در منطقه مکران، این ریسک وجود دارد که درآمد این زیرساخت ها کمتر از سطوح لازم برای توجیه پذیری مالی ایجاد آن ها باشد. افزون بر این، استفاده از درآمدهای آتی دولت از منابع طبیعی به  مثابه تضمین در روش تأمین مالی منابع پایه نیز ممکن است پیامدهای فراوانی بر مالیه عمومی داشته باشد.

توصیه های سیاستی

در حال حاضر برای استفاده از این الگو در ایران چارچوب قانونی جامعی وجود ندارد؛ بنابراین نیاز است یک چارچوب جامع و یکپارچه تدوین شود؛ اما تا پیش از تدوین این چارچوب امکان استفاده از الگوی مذکور در قالب قوانین و مقررات موجود وجود دارد. برای نمونه، ماده (۱۲) قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور و آیین نامه اجرایی آن، بستر قانونی و مقرراتی لازم برای انعقاد قراردادهای مربوط به پروژه های توسعه منبع بین دستگاه های اجرایی و بخش غیردولتی را فراهم می کند. همچنین، بر اساس ظرفیت تبصره (۵) قوانین بودجه سنواتی در سال های اخیر، که امکان تبدیل تعهدات دولت به پیمانکاران و تعهدات پیمانکاران به بانک ها را به تعهدات دولت به بانک ها فراهم می کند، امکان مشارکت دادن بانک ها در الگوی ایجاد زیرساخت با تأمین مالی منابع پایه فراهم می شود.

به دلیل شدت بالای مصرف انرژی در ایران و اختلاف قیمت نسبتا زیادی که بین قیمت حامل های انرژی در داخل و خارج از کشور وجود دارد؛ سرمایه گذاری در پروژه هایی با موضوع افزایش کارایی و صرفه جویی در مصرف انرژی و صادرات انرژی صرفه جویی شده دارای توجیه مالی است. ازاین رو، افزایش کارایی و صرفه جویی در مصرف انرژی و صادرات انرژی صرفه جویی شده از حوزه های بسیار مناسبی است که می تواند مبنای استفاده از الگوی ایجاد زیرساخت ها با استفاده از تأمین مالی منابع پایه باشد. برخی از شرکت های چندرشته ای در ایران، به دلیل گستردگی و تنوع فعالیت، می توانند به  عنوان بانی پروژه ایجاد زیرساخت، بانی پروژه توسعه منبع و نهاد مالی ارائه دهنده تسهیلات به پروژه ایجاد زیرساخت عمل کنند. بنابراین می توان با ایجاد مشوق های لازم، از ظرفیت این شرکت ها استفاده کرد.

جمع بندی

منطقه ساحلی مکران دارای ویژگی های بسیار مهم و ارزشمندی چون دسترسی به آب های آزاد و همسایگی مستقیم با کشورهای پاکستان و افغانستان و به طور غیرمستقیم با کشورهای آسیای مرکزی است. اما عدم وجود زیرساخت های لازم و ریسک بالای سرمایه گذاری موجب شده است که فعالان اقتصادی انگیزه لازم برای سرمایه گذاری در منطقه مکران را نداشته باشند. همچنین به دلیل نبود فعالیت اقتصادی، سرمایه گذاری بر روی پروژه های زیرساختی توجیه مالی ندارند. در این میان اجرای طرح ها و پروژه های زیرساختی بزرگ مقیاس می تواند برای حل این مشکل کمک کننده باشند. به همین منظور طراحی و استفاده از روش های نوین برای تأمین مالی این طرح­ ها ضروری است؛ روش الگوی ایجاد زیرساخت ها با استفاده از تأمین مالی منابع پایه از این جمله است.

این مطالعه در اندیشکده سیاست گذاری اقتصادی تهران توسط امیر عزیزی و به سفارش مرکز همکاری های تحول و پیشرفت و معاونت علمی ریاست جمهوری در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.