مطالعات بخش کشاورزی سند ملی آمایش سرزمین

آمایش سرزمین یا ساماندهی فعالیت توسعه ای انسان در فضا، نوعی برنامه ریزی بلندمدت است که برای توزیع بهینه جمعیت و فعالیت ها متناسب با بنیان های جغرافیایی به منظور افزایش رفاه و توسعه جامعه صورت می گیرد و هدف نهایی آن، تنظیم رابطه بین انسان، فضا و فعالیت  های انسان در فضا است. چنین کارکردی مستلزم کنش توسعه  گرایانه دولت به  منظور پیکره بندی فضایی شبکه های زیرساختی (ارتباطات، حمل  و نقل، بنادر، جاده  ها، فرودگاه  ها) و بخش های اصلی اقتصاد واقعی (کشاورزی، صنعت، خدمات) در پهنه سرزمین با چشم اندازی آینده  نگر و متناسب با روندهای جهانی است.

کلیدواژه: آمایش سرزمین، کشاورزی، توسعه فضایی

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه در ادبیات توسعه، نسبت به اهمیت توسعه کشاورزی در مقایسه با توسعه صنعتی در رشد اقتصادی ملی، یک چرخش اساسی به وجود آمده است. اعتقاد اولیه «اصول گرایی صنعتی» جای خود را به تاکید بر اهمیت افزایش تولید و بهره  وری بخش کشاورزی در کل جریان رشد اقتصادی داده است. تجربه تاریخی فرایند توسعه نیز در کشورهای پیشرفته صنعتی نشان می  دهد که کشاورزی نقش محوری در توسعه ملی این کشورها به عهده داشته است. از دیدگاه سیستمی، تحول کشاورزی در چارچوب شبکه محکم و به هم تنیده  ای از محدودیت  ها و تنگناها صورت می  گیرد؛ ازجمله محیط فیزیکی، بازار جهانی، خط مشی های دولت و برنامه ریزی، مسائل جمعیتی، خدمات اجتماعی- اقتصادی و نظام بهره  برداری زراعی. از همین رو انتخاب نظام بهره برداری مناسب و بهینه با توجه به امکانات، مقدورات، محدودیت ها و توانمندی  های کشاورزی کشور، در کنار نقش فعال دولت در تحول نظام  های بهره برداری و ضرورت توسعه فناوری در نظام  ها، از اهرم  های اصلی توسعه کشاورزی و ملی است. ظرفیت  های قابل  توجه تولید محصولات کشاورزی کشور از یک  سو و ضرورت اصلاح و تقویت الگوی تغذیه و همچنین توانمندی توسعه صادرات و کسب درآمدهای ارزی از سوی دیگر، ضرورت برنامه ریزی بلند مدت و آمایش بخش کشاورزی را با هدف تامین امنیت غذایی دوچندان نموده است. گزارش حاضر با توجه به روندهای بخش کشاورزی در هفت دهه اخیر، وضع موجود ایران و نیز بر مبنای «شرح خدمات مصوب شورای عالی سیاستگذاری و راهبری سند ملی آمایش سرزمین» تهیه شده است.

فعالیت های کشاورزی از دیدگاه سازمان فضایی

کشاورزی و فعالیت های وابسته به آن به عنوان بنیان تولید در ایران پیوسته دگرگونی های عمیقی را در سیمای طبیعی کشور پدید آورده است. با توجه به کمبود آب در کشور و محدودیت اراضی، این دو عامل همواره در تکوین و توسعه مراکز استقرار انسانی و فعالیت های کشاورزی نقش تعیین کننده داشته اند. با توجه به این موضوع فعالیت های کشاورزی را می توان از دیدگاه سازمان فضایی به دو رده فعالیت های گسترده و متمرکز طبقه بندی کرد. فعالیت های گسترده سهم عمده ای از بهره برداری های زراعی- باغی (آبی، دیم و باغداری) و دامداری های گسترده و سنتی را شامل می شود؛ بخش متمرکز که شامل واحدهای متمرکز و مدرن پرورش دام و طیور و کشت های نوین است و فضای زیادی را اشغال نمی کند؛ بنابراین تنها فعالیت های گسترده تعیین کننده سازمان فضایی موجود کشاورزی هستند. بر مبنای سطح کشت بهره برداری های دارای فعالیت زراعی (آبی-دیم) و بهره برداری های دارای فعالیت باغی می توان سازمان فضایی موجود کشاورزی را به شرح زیر منطقه بندی کرد:

• مناطق عمده زراعت آبی: اصلی ترین فشردگی های زراعت آبی در اراضی و محدوده های کشت آبی در شمال کشور و در حاشیه جنوبی دریای خزر مشاهده می شوند. بقیه اراضی کشاورزی آبی کشور در مناطقی مانند جلگه های استان خوزستان تا کرانه های خلیج فارس، دامنه های شرقی زاگرس، بخش هایی از استان کهگیلویه و بویراحمد و چهار محال و بختیاری و بخش هایی از استان اصفهان را شامل می شود؛
• مناطق عمده زراعت دیم: بیش ترین سطح کاشت محصولات زراعی (آبی و دیم) مربوط به استان های فارس، خوزستان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، همدان، کردستان، لرستان، گلستان است. فشردگی زراعت دیم نیز بیشتر مربوط به استان های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کرمانشاه، کردستان، همدان، لرستان، گلستان و زنجان است؛
• مناطق عمده باغی: بیش از ۵۰ درصد باغ ها و قلمستان های کشور به ترتیب در ۱۱ استان شامل استان های کرمان، فارس، خراسان رضوی، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، مازندران، اصفهان، گیلان، سیستان و بلوچستان و قزوین واقع شده است.

روندها و کلان روندهای ملی، منطقه ای و بین المللی موثر بر تحولات بخش کشاورزی

این بخش از پژوهش به شناسایی و تحلیل روندها و کلان روندهای موثر بر توسعه بخش کشاورزی پرداخته است که برخی از آن ها عبارت  اند از:

روند جمعیتی

 طبق پیش بینی سازمان ملل متحد جمعیت جهان تا سال ۴۰۵۰ به نزدیک ۱۰ میلیارد نفر خواهد رسید و نیز مطابق گزارش آینده نگری جمعیت ایران در سند ملی آمایش سرزمین با توجه به فرض محتمل و روند کنونی جمعیتی، جمعیت ایران در افق ۱۴۲۵ به حدود ۱۰۰ میلیون نفر خواهد رسید. فشار فزاینده جمعیت رو به رشد بر منابع پایه بخش کشاورزی به منظور تامین مواد غذایی سالم و در دسترس، یکی از کلان روندهای اصلی تاثیرگذار بر این بخش خواهد بود؛

روند تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و کاهش تولید در بخش کشاورزی

 چشم انداز تغییرات اقلیمی نشان می دهد آسیب پذیری ناشی از تغییرات اقلیم در جهان تا سال ۲۱۰۰، ایران یکی از کشورهایی است که تغییرات جدی را تجربه خواهد کرد. بررسی ها نشان دهنده ی این امر است که منطقه جنگلی زاگرس با بیشترین کاهش بارش و بیشترین افزایش دما مواجه می شود و بر اساس پیش نگری اقلیمی آینده، احتمال از بین رفتن یا کاهش شدید وسعت جنگل های زاگرس وجود دارد. همچنین تنها منطقه ای که احتمال افزایش بارش در آن وجود دارد، جنوب شرق کشور است؛ ولی رفتار بارش ها در این منطقه به صورت ناگهانی و سیل آسا خواهد بود. ملموس ترین اثر تغییرات اقلیمی بر بخش کشاورزی در کاهش بازدهی محصولات کشاورزی در بلندمدت است.

روند نزولی رشد بازدهی غلات منتخب در جهان

از دهه ۱۹۹۰ متوسط نرخ رشد سالانه بازدهی غلات برنج، ذرت و گندم کمی بیش از ۱ درصد بوده که کمتر از ارقام مشابه دهه ۱۹۶۰ است؛ در حالی که نرخ بازدهی نیشکر و دانه روغنی سویا در همین مدت کمتر از یک درصد رشد کرده است. با توجه به اینکه عمده مازاد نیاز جهانی به محصولات کشاورزی باید بیشتر از محل افزایش راندمان در هکتار تا افزایش زمین های زیر کشت تامین شود، لذا نرخ رشد کمتر از یک درصد بازدهی محصولات کشاورزی در سال های آینده، می تواند نشانه ای نگران کننده باشد.

راهبردهای کلان موضوعی و موضعی (فضایی) توسعه

بررسی تحولات آمایش سرزمین در ایران طی سال های گذشته مبین تکامل و تکوین جایگاه این مهم در برنامه ریزی کشور است و در حقیقت می توان چنین نتیجه گیری کرد که مقوله آمایش سرزمین به رغم فراز و نشیب های فراوان از پشتوانه های قانونی مستحکمی در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است؛ اما بررسی ساختار فضایی کشور حکایت از آن دارد که هرچند موضوع بهره برداری بهینه از سرزمین، استفاده از قابلیت های مناطق مختلف کشور در چارچوب تقسیم کار ملی و تمرکززدایی از مناطق پرتراکم کشور در قالب برنامه ریزی آمایش سرزمین همواره یکی از مهم ترین دغدغه های برنامه ریزان کشور بوده است، اما این برنامه ها چندان نتوانسته در چارچوب برنامه های میان مدت توسعه کشور عملیاتی شود. پیامد مشخص این روند توزیع نامتعادل منابع و فرصت های توسعه در پهنه سرزمین و تشدید نابرابری های فضایی بوده است. از همین رو پژوهش حاضر راهبردهایی را برای توسعه فضایی کشور ارائه نموده است که برخی از آن ها عبارت  اند از:

• مدیریت تولید محصولات کشاورزی با حفظ پایداری منابع پایه تولید و تقویت کشاورزی تجاری و یکپارچه نگری در تمامی مراحل پیش از تولید و پس از تولید تا مصرف؛
• تامین امنیت غذایی کشور با تاکید بر تولید داخلی محصولات راهبردی متناسب با قابلیت مناطق؛
• توسعه و ارتقا کارایی بازار و بهره وری منابع و صادرات محصولات منابع طبیعی و کشاورزی و فرآورده های غذایی با تاکید بر اقلام دارای مزیت رقابتی کشور متناسب با توان تولید طبیعی سرزمین؛
• بهسازی، تجهیز و نوسازی اراضی زراعی و باغی با اولویت اراضی پایین دست سدها، ارتقا فناوری و کارایی و بهبود شاخص های مکانیزاسیون.

جمع بندی

امروزه در ادبیات توسعه، اهمیت بسیاری به توسعه کشاورزی داده می شود. کشاورزی و فعالیت های وابسته به آن به عنوان بنیان تولید در ایران پیوسته دگرگونی های عمیقی را در سیمای طبیعی کشور پدید آورده است. با توجه به کمبود آب در کشور و محدودیت اراضی، این دو عامل همواره در تکوین و توسعه مراکز استقرار انسانی و فعالیت های کشاورزی نقش تعیین کننده داشته اند. سازمان فضایی بخش کشاورزی در ایران به مناطق عمده زراعت آبی، مناطق عمده زراعت دیم و مناطق عمده باغی تقسیم بندی می  شود. همچنین این پژوهش به بررسی روندها و کلان  روندهای ملی، منطقه ای و بین المللی مؤثر بر تحولات بخش کشاورزی پرداخته است که برخی از آن ها عبارت  اند از روند جمعیتی، روند تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و کاهش تولید در بخش کشاورزی و روند نزولی رشد بازدهی غلات منتخب در جهان. در پایان نیز برخی از راهبردهای کلان موضوعی و موضعی (فضایی) توسعه مانند مدیریت تولید محصولات کشاورزی با حفظ پایداری منابع پایه بیان شده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با همکاری محمد کاظم محقق و سید رحیم تیموری در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.