آسیب شناسی فساد در نظام اداری ایران

بی توجهی به خواسته های عمومی و فساد در نظام اداری، مشروعیت و کارآمدی دولت ها را در بلندمدت تهدید می کند؛ عامل شکست سازمان ها در محیط است و ادامه حیات و بقای آنان را با مشکل مواجه می سازد. اصلاح نظام اداری یکی از اقدامات اساسی برای تحول و توسعه کشورها به حساب می آید و بدون این مهم سایر برنامه ها و تلاش ها نیز به سرانجام نخواهد رسید. به همین دلیل دولت ها اقدامات فراوانی در جهت اصلاح و بهبود ساختار و تشکیلات اداری خود به منظور کارآمدی و پاسخ گویی بیشتر و همچنین کاهش فساد اداری انجام داده اند.

ضرورت و اهداف پژوهش

انجام درست کارها از عهده سازمانی بر می آید که مجهز به نظام اداری سالم باشد. سازمان های سالم قادر به تصمیم سازی و تصمیم گیری های درست، به جا و مناسب هستند و در ارائه خدمات کارآمد و اثربخش عمل می کنند. نبود سلامت به معنی بیماری و نارسایی در یک موجود زنده است. از سوی دیگر، فارغ بودن از بیماری نیز بدان معنا نیست که موجود زنده بهینه عمل می کند، زیرا ارگانیسم ممکن است سالم باشد ولی به وظیفه و کارکردهای خویش عمل نکند. از این رو، در قلمروهای پزشکی و بهداشت روانی، مفهوم سلامت کامل یا سلامت مثبت مورد توجه قرار گرفته است. در حالت سلامت مثبت، موجود زنده ضمن انجام وظیفه، به رشد و شکوفایی خود ادامه می دهد. تسری مفهوم سلامت به حوزه علوم رفتاری و تلقی سازمان های اداری به مثابه موجودات زنده، جذابیت های زیادی خواهد داشت. سلامت اداری و سازمانی ازنظر مفهومی و کارکردی، مزایای علمی قابل ملاحظه ای در زمینه تحلیل کارآمدی و اثربخشی نظام اداری دارد. اگر مفهوم سلامت مثبت یا سلامت کامل در مورد نظام اداری مورد توجه قرار گیرد، در صورت فراهم شدن امکانات لازم و کافی در چارچوب نظام اداری و برخورداری از سلامت اداری است که می توان با ارائه کالا و خدمات سالم و ارزنده به تأمین نیازها و شکوفایی جامعه کمک کرد؛ لذا آسیب شناسی نظام اداری از اهمیت بالایی برخوردار است. از همین رو پژوهش حاضر ضمن بررسی آسیب های موجود در نظام اداری ایران به راهکارهای رفع این آسیب ها پرداخته است.

سلامت اداری و ویژگی های نظام اداری سالم

سلامت اداری، وضعیتی است که کلیه عوامل یک سازمان قابلیت تامین اهداف سازمان را به طور مطلوب داشته و می توانند انحراف از هنجارهای اداری و قانونی و موانع اهداف سازمانی را در اسرع وقت شناسایی و تدابیر لازم و به هنگام را برای رفع آن ها لحاظ نماید. برخی از ویژگی های نظام اداری سالم عبارتند از:

• کارکنان نسبت به سازمان احساس تعلق می کنند و علاقه مند به اعلام نظرات خود در مورد مشکل هستند زیرا نسبت به حل آن ها با خوش بینی اقدام می شود؛
• تشریک مساعی به صورت آزاد و داوطلبانه صورت می گیرد. کارکنان آماده برای کمک و همکاری سازنده در جهت نیل به اهداف هستند و در این راستا تلاش زیادی می‌ کنند؛
• هرگاه بحرانی موسسه را تهدید کند برای رفع آن با یکدیگر متحد شده و خود را موظف به رفع بحران می دانند. کارکنان یکدیگر را به عنوان یک فرد مستعد و توانا برای یادگیری و توسعه می بینند.

وضعیت ناسالم اداری نقطه مقابل سلامت اداری است و به نوعی فقدان هریک از شاخص های سلامت اداری، یکی از ویژگی ها وضعیت ناسالم اداری تلقی می شود. این ویژگی ها عبارتند از:

• عدم تحقق اهداف و پایین بودن کارایی، کارآمدی و اثربخشی؛
• سطح پائین رضایت ارباب رجوع؛
• از خود بیگانگی کارکنان و پایین بودن رضایت شغلی کارکنان سازمان های اداری.

آسیب های نظام اداری ایران

نظام اداری ایران مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه با مشکلاتی روبرو است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

تقلیدی بودن ساختارهای سازمانی، تشکیلات و مدیریت

الگوی اولیه سازمان ها در کشورهای در حال توسعه، تقلیدی از کشورهای پیشرفته صنعتی است، این کشورها دارای ساختاری اصیل برای سازمان ها و مدیریت جامع نیستند. تناسب نداشتن نظام اداری وارداتی با شرایط فرهنگی ویژه کشورهای در حال توسعه، سبب شده است نه تنها نظام اداری این کشورها پاسخگوی نیازهای بومی و بنیادی آن ها نباشد، بلکه با دشواری ها و نارسایی های بسیار نیز روبه رو شود. علت دیگر، ضعف تخصصی و یا عدم استفاده موثر از متخصصان است. در این کشورها، نیروی انسانی متخصص بسیار کم است و از نیروی متخصص موجود نیز به‌ درستی و در جای خود استفاده نمی شود.

مهارگسیختگی دیوان سالاری

یکی از مشکلات نظام داری کشورهای در حال توسعه، مهار گسیختگی دیوان سالاری و انباشت بی حد قدرت در آن هاست. دیوان سالاری، نیروها و منابع و امکانات جامعه را انحصارا به خود اختصاص می دهند و به صورت واحدهایی نیرومند در جامعه ظاهر می شوند و با استفاده از قوانین و مقررات دولتی، به اتکا به هدف های ضروری و حیاتی خود و با بهره گیری از اهرم های سیاسی، به قدرت نمایی می پردازند و بدین ترتیب، سازمان هایی که باید در خدمت جامعه باشند، به صورت مخدوم در می آیند و جامعه را به خدمت خود می گیرند.

نظام ناشایستگی در مدیریت منابع انسانی

در نظام ناشایستگی، سازمان ها در انتصاب و ارتقای کارکنان، پایبند ضوابط و مقررات نیستند و عواملی از قبیل خویشاوندی و آشنایی، سفارش مقامات با نفوذ، وابستگی به مقامات سیاسی، اساس استخدام قرار می گیرد. در چنین شرایطی، مدیریت منابع انسانی در سازمان، تابع سلیقه های فردی است و از حاکمیت ضابطه خبری نیست. به علاوه، استفاده از دیوان سالاری، به منظور جذب افراد صاحب نفوذ و جلب حمایت آن ها، جلوه ای دیگر از ناشایستگی است. هزینه های گزاف آموزشی، کم کاری، پایین بودن کیفیت کار و بالاخره پایین بودن سطح کارایی هر موسسه تا حدی ناشی از انتخاب ناصحیح و بی رویه است.

فساد اداری

فساد اداری، معمولا به انحراف از شیوه های قانونی و به طور کلی استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی اطلاق می شود و به اشکال مختلف بروز می کند که رشوه یکی از آن هاست. پیچیدگی، نارسایی و به روز نبودن قوانین، دیوان سالاری های عریض و طویل و غیر پاسخگو، ناآگاهی عامه مردم از حقوق خود، عدم دسترسی به اطلاعات، ضعف اخلاقی، فقر مادی و عدم همپایی حقوق کارکنان دون رتبه با هزینه ها، از زمره دلایلی است که موجب می شود تا رشوه و فساد ابزاری برای فرار از این مشکلات باشد.

اهم مشکلات نظام اداری در ایران

همچنین برخی از مهم ترین مشکلات نظام اداری در ایران عبارتند از:

• عدم تفکیک پست های سیاسی از پست های اجرایی چراکه در سازمان ها، از راس هرم سازمانی تا قاعده که مدیریت اجرایی است، مدیریت سیاسی اعمال می شود و از طرفی چون این گونه مدیریت ها بر اساس شایسته سالاری و تخصص و طی سلسله مراتب اداری اعمال نمی شود؛ کارکنان امید به آینده و رشد و تعالی را از دست داده و بجای تلاش در جهت بهبود عملکرد سازمانی به دنبال روابط سیاسی می باشند؛
• استخدام مادام العمر که باعث می شود تا کارکنان پس از رسمی شدن مطمئن شوند که هیچ ‌گونه خطری آن ها را تهدید نمی کند؛
• فقدان تعریفی صحیح و قطعی از دولت و رشد نامتناسب کمی کارکنان دولت و عدم پاسخگویی حجم فعلی آن در برخی از امور.

راهکارهای پیشنهادی به منظور کاهش فساد اداری در ایران

در کنار ترویج فرهنگ سازمانی و افزایش نظارت بر رفتار کارکنان عوامل ساختاری نیز بسیار در امر مبارزه با فساد اداری موثر خواهد بود که به برخی از آن ها اشاره خواهد شد:

اصلاح نظام اداری

اعمال اصلاحات در سازمان های دولتی ازجمله اصلاح و بهبود تشکیلات سازمان ها، تقویت نظام بودجه ریزی، مدیریت مالی اثربخش، نظام مالیاتی کارآمد و اقداماتی از این قبیل می تواند در کاهش عرضه فساد اداری مؤثر باشد. این اصلاحات باید بتواند قدرت انحصاری کارکنان را در تصمیم گیری تعدیل نماید، ارتباط مستقیم ارباب رجوع و کارکنان را به حداقل برساند، سرعت انجام کارها را افزایش دهد و از ایجاد روابط بلندمدت بین کارمندان و مراجعان جلوگیری نماید.

مقررات زدایی

با توجه به اینکه یکی از عواملی که سبب می شود تا افراد یا بخش خصوصی به روش های ناسالم برای انجام کارهایشان متوسل شوند، قوانین و مقررات پیچیده و در برخی موارد نیز غیر لازم است؛ از این رو مقررات زدایی به معنای حذف، کاهش یا تغییر در مقررات و رویه ها و دستورالعمل های اداری جهت تسهیل گردش فعالیت ها در زمینه های مختلف اقتصادی و اجتماعی و بر اساس ضرورت ها و الزامات، می تواند به تعدیل سطح تقاضای خدمات فساد اداری کمک کند.

سیاست زدایی از نظام اداری

با توجه به این که هریک از انواع فساد اداری ناشی از زمینه های خاص است؛ از این رو سیاست زدایی از نظام اداری می تواند به کاستن انواعی از فساد اداری منجر شود که درنتیجه مداخلات و ملاحظات سیاسی اتفاق می افتد.

جلوگیری از فساد استخدامی

فساد استخدامی به معنای اعمال تبعیض و عدم توجه به معیارهای شایستگی در انتخاب، انتصاب و ارتقای کارکنان، محیط سازمان ها را برای رشد فساد آماده می کند؛ چرا که این امر به ایجاد شبکه های غیررسمی در سازمان کمک می کند و از طریق کاستن از هزینه های مبادرت به فساد اداری عرضه فساد را افزایش می دهد. استقرار نظام متمرکز گزینش و شفافیت در فرایند و نتایج انتخاب و نیز برقراری سازوکارهای منطقی و روشن در انتصاب ‌ها و ارتقای درون سازمانی می تواند فساد استخدامی و تبعات آن را محدود سازد.

جمع‌بندی

انجام درست کارها از عهده سازمانی بر می آید که مجهز به نظام اداری سالم باشد. سلامت اداری نیز، وضعیتی است که کلیه عوامل یک سازمان قابلیت تامین اهداف سازمان را به طور مطلوب داشته باشند. از همین رو در پژوهش حاضر به بررسی آسیب های نظام اداری و راهکارهای رفع آن ها پرداخته شده است. از مهم ترین آسیب های نظام اداری ایران می توان به مواردی چون تقلیدی بودن ساختارهای سازمانی، تشکیلات و مدیریت، مهارگسیختگی دیوان سالاری و نظام ناشایستگی در مدیریت منابع انسانی اشاره کرد. همچنین مواردی چون عدم تفکیک پست های سیاسی از پست های اجرایی و استخدام مادام ‌العمر کارکنان از مهم ترین مشکلات نظام اداری در ایران هستند. از همین رو پژوهش حاضر راهکارهایی چون اصلاح نظام اداری، مقررات زدایی و سیاست زدایی از نظام اداری را ارائه نموده است.

این مطالعه در اندیشکده نظام مسائل توسط شاهین مدیر رحمتی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.