گذار به نسل جدید پژوهشگاه های دولتی

یکی از نقش آفرینان مهم نظام نوآوری که در سال های اخیر هم در کشورهای پیشرو و هم در کشورهای در حال توسعه، از حیث نقش و جایگاهشان در نوآوری کشورها مورد توجه قرار گرفته اند، پژوهشگاه های دولتی و موسسات تحقیقاتی عمومی هستند. اهمیت پژوهشگاه های مذکور به عنوان یک جزء کلیدی نظام نوآوری ملی سبب شده است تا کشورهای مختلف، به ویژه کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، سرمایه گذاری زیادی در آن ها انجام دهند؛ به حدی که در کشورهایی نظیر ایالات متحده، فرانسه و آلمان سهم این نهادها از تامین مالی دولتی پژوهش، بیشتر از دانشگاه ها شده است. پژوهشگاه های دولتی و مؤسسات تحقیقاتی عمومی می توانند علاوه بر حل مشکلات روزمره صنایع موجود، بر روی فناوری های نوظهورکه می توانند به ایجاد صنایع جدید نیز منجر شوند، پژوهش و فعالیت کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

پژوهشگاه های دولتی به عنوان یکی از نقش آفرینان اصلی نظام نوآوری، نه تنها تحقق برخی از کارکردهای اصلی این نظام، نظیر انجام فعالیت های تحقیق و توسعه را برعهده دارند، بلکه با همکاری مستقیم و غیرمستقیم با سایر نقش آفرینان، به توسعه موتورهای محرک نوآوری کمک می کنند. با این حال، شفاف سازی نقش و کارکرد پژوهشگاه های دولتی در گذار به اقتصاد دانش بنیان تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته و سیاست های مرتبط با آن به میزان کافی بحث و بررسی نشده است. براین اساس درپژوهش حاضر با بهره گیری از رویکرد پژوهشی کیفی و روش های تشکیل گروه کانونی و تحلیل مضمون، کارکردهای پژوهشگاه های دولتی و سیاست های تسهیل کننده نقش آفرینی آن ها در تحقق اقتصاد دانش بنیان مورد بررسی قرار گرفته است.

روش انجام پژوهش

این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی است و یافته های آن برای سازمان های سیاستگذار عرصه علم، فناوری و نوآوری نظیر شورای عالی عتف، وزارت عتف و دیگر دستگاه های اجرایی که با پژوهشگاه های تخصصی سروکار دارند، قابل بهره برداری است. همچنین، پژوهش حاضر به لحاظ رویکرد، کیفی است زیرا داده ها و روش تحلیل آن ها کیفی بوده و نحوه ارائه نتایج پژوهش هم به صورت گزاره های کیفی است. بعلاوه این پژوهش هم شامل مطالعات کتابخانه ای مشتمل بر اسناد، مدارک و اطلاعات موجود در وبسایت سازمان های مورد مطالعه و هم شامل مطالعات میدانی است که دربرگیرنده گروه های کانونی با صاحبنظران و خبرگانی در حوزه ماموریت ها و کارکردهای پژوهشگاه های دولتی است.

کارکردهای جدید پژوهشگاه های دولتی

برای رسیدن به کارکردهای جدید پژوهشگاه های دولتی، از دو منبع داده بهره برداری شده است که عبارتند از نظرات و دیدگاه های خبرگان و داده های مرتبط با تجارب منتخب بین المللی و ملی. شش کارکرد اصلی احصا شده عبارتند از:

ایفای نقش مرکز نوآوری، شتاب دهنده شرکت های زایشی و استارتاپ های فناور حوزه تخصصی؛ این کارکرد، حمایت از ایجاد شرکت های زایشی از طریق ایجاد مراکز رشد، حمایت های مالی جسورانه و ارائه زیرساخت آزمایشگاهی را مورد توجه قرار داده است. حمایت هایی که کارکرد اساسی شتاب دهنده ها و مراکز نوآوری به شمار می روند. همچنین نتایج حاکی از آن است که تسهیل نوآوری و تامین مالی آن از کارکردهای اصلی این موسسات است. همانطور که مشخص است، مراکز نوآوری و شتاب دهی، به ویژه در حوزه هایی با فناوری پیچیده به شدت نیازمند زیرساخت های آزمایشگاهی و دانشی بوده و در اختیار داشتن این زیرساخت ها می تواند ایفای نقش به عنوان مرکز نوآوری و شتاب دهی پژوهشگاه ها را برای آن ها تسهیل کرده و جای خالی این مراکز که در حال حاضر در کشور عمدتا بر حوزه های خدماتی یا صنایع با الزامات سخت افزاری کمتر متمرکز هستند، پر کند؛

ایفای نقش پلتفرم مدیری پژوهش های راهبردی و مسئله محور با بهره گیری از شبکه ملی و بین المللی؛ بررسی ها حل مسائل داخلی از طریق شبکه سازی با شرکت ها و بخش های دولتی را پیشنهاد می دهد و همچنین بسترسازی پیشرفت های فناورانه از ایجاد بذر تا تغییر پارادایم را به عنوان کارکردهای این موسسات معرفی می کند. بنابراین با توجه به ظرفیت بالای پژوهشگاه ها در حوزه های مختلف بخش اقتصادی متبوعشان، اعم از ظرفیت دانشی، زیرساختی، نیروی انسانی و دسترسی مناسب به دولت، جایگاه آن ها به عنوان محور و پلتفرم حل مسائل گوناگون ملی با بکارگیری ظرفیت های گوناگون در کشور می تواند کارکرد مهمی باشد؛

ایفای نقش مرکز خدمات تخصصی به شرکت های فعال در بخش تخصصی: این کارکرد یکی از ابتدایی ترین کارکردهای نسل جدید پژوهشگاه ها هست که به دلیل ضرورت وجود جریان های درآمدی غیردولتی، و در ابتدای مسیر مطالعات بر کارکردهای جدید، شکل گرفته است. این خدمات به ادعای خبرگان تحقیق، در ابتدا عمدتا خدمات زیرساختی و آزمایشگاهی بوده و در ادامه خدمات دانشی پیچیده تر و تامین نیازهای فناورانه نظیر ارائه لایسنس و توسعه فناوری های مورد نیاز را پوشش می دهد؛

ایفای نقش مرکز همکاری، انتقال، اشاعه و ترویج فناوری در بخش تخصصی: مشابه آن چه در خصوص کارکرد سوم توضیح داده شد، این کارکرد نیز از اولین مواردی بوده که مورد توجه محققان و مدیران پژوهشگاه ها در گذار به نسل جدید و ایفای نقش جدی در نظام نوآوری بوده است. این محور را در نقش آفرینی نسل جدید پژوهشگاه ها و موسسات پژوهشی مورد توجه قرار داده اند. نکته قابل توجه در خصوص این کارکرد آن است که این کارکرد در عمده ی موسسات پژوهشی در دنیا بخش عمده ای از فعالیت ها را پوشش داده در حالیکه در کشور ما، تجارب اندکی از نقش آفرینی پژوهشگاه ها در انتقال فناوری وجود دارد؛

ایفای نقش مرجع استاندارد و پشتیبانی رگولاتوری بخش تخصصی: موسسات پژوهشی و پژوهشگاه ها منبع مناسبی از دانش و اطلاعات پیرامون ابعاد مختلف نیازمندی ها در حوزه پژوهش، فناوری و نوآوری بخش هایی هستند که در آن فعالیت می کنند. این امر موجب آن می شود تا برای ارتقای بخش متبوعشان، صلاحیت بالایی داشته باشند. همکاری با ذینفعان گوناگون بخش دولتی و خصوصی و همچنین دانشگاهی، به همراه رسوب دانش صورت گرفته، کمک می کند تا صلاحیت بالایی برای پشتیبانی از تصمیمات فنی، به ویژه موضوعات مربوط به تدوین استانداردها و تنظیم گری در بخش تخصصی خود داشته باشند. علی الخصوص که فناوری های جدید همواره با چالش هایی از این دست مواجه هستند؛

ایفای نقش کانون تفکر هوشمندی فناوری/ سیاستی بخش تخصصی؛ همانطور که در توضیح کارکرد پنجم بیان شد، پژوهشگاه ها و موسسات پژوهشی، ظرفیت قابل توجهی از منظر دانش و اطلاعات پیرامون ابعاد مختلف بخش تخصصی خود دارند. این ظرفیت قابل توجه، در بلندمدت و با تحقق سایر کارکردهای موردنظر توسط این موسسات، می تواند به ایجاد مرجعیت دانشی برای آن ها کمک کند. همچنین این مرجعیت می تواند نقش واسطه ای پژوهشگاه ها در اثرگذاری بر تصمیمات سیاستی و فناورانه را تقویت کرده و آن ها را تبدیل به کانون تفکر هوشمندی فناوری و هوشمندی سیاستی بخش تخصصی خود تبدیل کند؛

پیشنهادهای سیاستی جهت تسهیل گذار به کارکردهای جدید پژوهشگاه ها

سیاست های پیشنهادی جهت تسهیل گذار به کارکردهای جدید پژوهشگاه ها عبارتند از:

• اتخاذ سیاست های مرتبط با حکمرانی و تقسیم وظایف (نظیر بروزرسانی نظام قوانین و مقررات مرتبط با پژوهشگاه ها و بازطراحی نظام پژوهش و فناوری کشور متناسب با ماموریت های جدید پژوهشگاه ها)؛
• اتخاذ سیاست های مرتبط با تحریک طرف عرضه )نظیر تدوین سازوکارهای لازم برای شکل دهی زیست بوم نوآوری پویا در پژوهشگاه ها و ماموریت محوری و حرکت به سمت تخصصی شدن)؛
• اتخاذ سیاست های مرتبط با تحریک طرف تقاضا (نظیر جهت دهی و اهرم نمودن منابع دولتی به ویژه خریدهای دولتی و آشنا کردن متقاضیان فناوری به ویژه صنایع بزرگ و دستگاه های دولتی با قابلیت های زیر ساختی دانشی و فناورانه موجود در پژوهشگاه های کشور).

جمع بندی

یکی از نقش آفرینان مهم نظام نوآوری که در سال های اخیر هم در کشورهای پیشرو و هم در کشورهای در حال توسعه، پژوهشگاه های دولتی و موسسات تحقیقاتی عمومی هستند. با تکیه بر تجارب بین المللی و نظرات خبرگان، کارکردهای پژوهشگاه های دولتی را در گذار به اقتصاد دانش بنیان با توجه به اقتضائات کشور عبارتند از: کارکرد ایفای نقش مرکز نوآوری، شتاب دهنده شرکت های زایشی و استارتاپ های فناور، ایفای نقش پلتفرم مدیریت پژوهش های راهبردی و مسئله محور با بهره گیری از شبکه ملی و بین المللی، ایفای نقش مرکز خدمات تخصصی به شرکت های فعال، ایفای نقش مرکز همکاری، انتقال، اشاعه و ترویج فناوری، ایفای نقش مرج استاندارد و پشتیبانی رگولاتوری و ایفای نقش کانون تفکر هوشمندی فناوری و سیاستی. همچنین سیاست های پیشنهادی برای تسهیل گذار به کارکردهای جدید پژوهشگاه ها در ۳ محور تحریک طرف عرضه، تحریک طرف تقاضا و حکمرانی و تقسیم وظایف ارائه شده اند که برای نمونه می توان به تدوین سازوکارهای لازم برای شکل دهی بوم نوآوری پویا در پژوهشگاه ها، آشنا کردن متقاضیان فناوری با ظرفیت های پژوهشگاه ها و بروزرسانی نظام قوانین و مقررات مرتبط با پژوهشگاه ها اشاره کرد.

این مطالعه در اندیشکده سیاست پژوهان علم، فناوری و نوآوری توسط زهره کریم میان در سال ۱۴۰۱  انجام شده ‌است.