الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اقتصادی کشور
چارچوب مفهومی از الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اقتصادی و ارائه الگوی مطلوب
یکی از اهداف اصلی آمایش سرزمین تدوین الگوی مطلوب استقرار فعالیت ها در سرزمین است. برای این منظور، رویکرد اصلی در این پژوهش، توجه به الگوی شبکه های همکار و مکمل در سطح سرزمین، بر مبنای پارادایم شبکه ای بوده است. تعیین چنین الگویی، فرایندی چندبعدی و پیچیده است. درواقع چگونگی استقرار مطلوب فعالیت ها در آینده و تعیین شبکه های همکار در سرزمین، تحت تأثیر عوامل متعددی همچون اثرگذاری کنونی فعالیت ها بر اقتصاد کلان روندها، قابلیت ها و محدودیت های سرزمینی و غیره می باشد. از این رو بهره گیری از رویکرد تلفیقی در قالب چارچوب مفهومی برای بیان نحوه ارتباط بین اجزا ضروری است.
ضرورت و اهداف پژوهش
چارچوب ها زبان فرانظری هستند که به تشخیص عناصری که باید در تحلیل در نظر گرفت کمک نموده و صحبت در مورد نظریه ها و به کارگیری آنها را آسان میکنند. عناصر درون چارچوب به تحلیل گر کمک می کنند تا پرسش های ضروری که باید در ابتدای تحلیل انجام دهد را تولید کند. از سوی دیگر، نظریه ها بر روی بخشی از چارچوب متمرکز هستند و چرایی وجود عناصر درون چارچوب را توضیح می دهند. بهره گیری از چارچوب مفهومی این امکان را می دهد که در طی مراحل مختلف پژوهش، هم عوامل اثرگذار بر موضوع مورد ارزیابی قرار بگیرند و هم خروجی مورد انتظار استخراج شود. به این ترتیب میتوان بیان کرد که چارچوب مفهومی یاد شده، تلاش می کند با ارزیابی همه جانبه موضوع، به دنبال تحقق شبکه چندسطحی، چندمرکزی و چند عملکردی باشد. از این رو تعیین فعالیت های دارای اولویت در سطح ملی و در سطح استانها با استفاده از چارچوب مفهومی می تواند باعث تعیین شبکه های همکار و مکمل اقتصادی شود. پژوهش حاضر به بررسی مراحل چارچوب مفهومی از الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اقتصادی پرداخته و الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اقتصادی اولویت دار ارائه شده است.
چارچوب مفهومی از الگوی مطلوب استقرار فعالیتهای اقتصادی
در این مطالعه برای تعیین الگوی مطلوب استقرار فعالیتهای اولویتدار در راستای تهیه سند ملی آمایش سرزمین، ابتدا چارچوب مفهومی تدوین شده است. این چارچوب میکوشد مهمترین عوامل مرتبط با نظام استقرار فعالیت ها در پهنه سرزمین را نمایش دهد. چارچوب مورد نظر دارای چهار مرحله اصلی است که با رویکرد تلفیقی منجر به تعیین الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اولویتدار سرزمین میشود.
- مرحله اول: در مرحله اول، فعالیت های اقتصادی مهم، هم در سطح ملی و هم در سطح منطقه ای (هر استان) بر اساس برخی ویژگی های اقتصادی مانند میزان صادرات و واردات فعالیت، میزان پرداخت مالیات و دریافت یارانه و همچنین بر اساس قدرت پیوندهای بین بخشی و پیوندهای درون و بین منطقهای شناسایی شدند. همچنین در این مرحله، ردپای اشتغال و ردپای اکولوژیکی فعالیتهای اقتصادی (شامل ردپای آب، ردپای انرژی و انتشار کربن) به تفکیک استانهای کشور برآورد شده است؛
- مرحله دوم: در مرحله دوم، سایر عوامل اثرگذار بر الگوی مطلوب استقرار فعالیت ها معرفی شده اند که شامل توجه به توسعه صنعت و پیشرفت فناوری، جهت گیری های ملی آمایش سرزمین، ملاحظات امنیتی، دفاعی و پدافند غیرعامل، کلان روندها و چشم انداز آمایش سرزمین است؛
- مرحله سوم: در مرحله سوم از چارچوب مفهومی، کلیه فعالیت های اقتصادی که در سطح ملی و در سطح هر استان کشور، تأثیرگذار بوده اند، بر اساس شاخصهای اقتصادی، محیط زیستی و تغییرات فناوری امتیازدهی و اولویت بندی شده اند. به این ترتیب فعالیت های اقتصادی دارای اولویت در افق ۱۴۲۴ در سطح ملی و در سطح هر استان مشخص شده اند.
- مرحله چهارم: درنهایت، با استفاده از نتایج به دست آمده شبکه های همکار و مکمل از فعالیتهای اقتصادی ترسیم شده اند. این مهم میتواند منجر به تخصصی شدن فعالیتهای اقتصادی در یک منطقه و افزایش تنوع اقتصادی در کل اقتصاد کشور شود و صرفه های بیرونی مثبتی را ایجاد کند که همچنان بر ارتقاء سطح نوآوری و تکنولوژی تولید موثر خواهند بود. در واقع تخصصی شدن یا متنوع شدن فعالیت های اقتصادی منجر به شکل گیری شبکه ای عملکردی و تارعنکبوتی شکل از فعالیت های اقتصادی میشود که با گسترش بازار تقاضا و هم افزایی در زمینه نوآوری و کاهش هزینه های تولید، سبب افزایش رقابت پذیری کشور در عرصه اقتصاد جهانی می شود.
الگوی مطلوب استقرار فعالیتهای اقتصادی اولویت دار
در این بخش به بررسی الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اقتصادی ارائه خواهد شد. برای بیان استقرار مطلوب فعالیت ها لازم است به ماهیت متفاوت فعالیت های اقتصادی از یکدیگر توجه شود و به همین دلیل فعالیت های اقتصادی به چهار دسته صنعت، معدن، کشاورزی و خدمات تقسیم می شود.
صنعت و معدن
توسعه صنعت و فناوری مهمترین عامل پیشرفت اقتصادی کشور است، زیرا در دوران حاضر و آینده، تکنولوژی مهمترین عامل ارزش آفرین و ایجاد کننده مزیت رقابتی است. در واقع توسعه و به کار گیری تکنولوژیهای جدید از اهمیت بسیار زیادی در کاهش هزینه ها، افزایش کارایی و ایجاد ارزش افزوده در زنجیره ارزش صنایع بالادستی برخوردار است. از مزیت های اصلی سرزمین ایران، وجود معادن بسیار زیاد و متنوع است. بیشترین میزان ذخایر فلزی کشور به ترتیب به استان های کرمان، یزد، خراسان جنوبی و آذربایجان شرقی اختصاص دارد و مجموع ذخایر این چهار استان برابر با ۹۲ درصد از ذخایر کل کشور است. این چهار استان ۲۹ درصد از مساحت، ۱۸ درصد از کل جمعیت و ۲۲ درصد از راه های کشور را در خود جای داده اند. بررسی ذخایر غیرفلزی ایران نشان میدهد چهار استان آذربایجان غربی، خراسان جنوبی، یزد و قم معادن کشف شده بالاتری داشته اند. در زمینه تولید مواد معدنی غیرفلزی نیز استان های آذربایجان شرقی، یزد، اصفهان و سمنان پیشگام میباشند. بررسی ها نشان میدهند که صنایعی که تاثیر بالاتری بر ساختار اقتصاد کشور داشته اند عبارت هستند از ساخت کک، فراورده های حاصل از تصفیه نفت و سوخت های هسته ای، ساخت وسایل نقلیه موتوری و سایر تجهیزات حمل و نقل و قطعات و وسایل الحاقی آنها، ساخت مواد و محصولات شیمیایی، تولید ماشین آلات و تجهیزات، ساخت کاغذ، محصولات کاغذی و چاپ، ساخت فلزات اساسی، ساخت منسوجات، پوشاک، محصولات چرمی.
کشاورزی
جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به ۹ میلیارد نفر و تقاضای غذا نسبت به سال ۲۰۱۲، ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت. از این رو تأمین امنیت غذایی از طریق تولید محصولات کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
سطح کاشت محصولات زراعی آبی و دیم در استان های فارس، خوزستان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، همدان، کردستان، لرستان و گلستان نسبت به سایر استانهای کشور بالاتر است. فشردگی زراعت دیم در استان های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کرمانشاه، کردستان، همدان لرستان، گلستان و زنجان بیشتر و در مقابل، زراعت دیم در استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان، قم، هرمزگان و البرز بسیار پراکنده است. فشردگی سطح زیر کشت زراعت آبی، در اراضی و محدوده های کشت آبی در شمال کشور و در حاشیه جنوبی دریای کاسپین مشاهده می شوند. در حقیقت بخشهای وسیعی از اراضی استانهای گیلان مازندران و گلستان به این نوع کاربری کشاورزی اختصاص دارد. جلگه های استان خوزستان تا کرانه های خلیج فارس و دامنه های شرقی زاگرس؛ یعنی بخش های شمالی استان، فارس، بخش هایی از استان کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و بخشهایی از استان اصفهان به ویژه دشت اصفهان بقیه اراضی کشاورزی آبی کشور را شامل می شود. همچنین بخشهایی از نواحی شمالی و میانی استان خراسان اطراف زابل در سیستان، جیرفت و بم در استان کرمان و اراضی واقع در جنوب و غرب منطقه شهری تهران تا دشت قزوین و اراضی دشت مغان از دیگر مناطق متمرکز آبی کشاورزی قلمداد می شوند. سایر مناطق اراضی آبی کشور در سطح سرزمین پراکنده می باشند که در این میان میتوان به استانهای همدان، مرکزی، کرمانشاه لرستان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، قم و سمنان اشاره کرد؛ اما ادامه وضع موجود با توجه به توان اکولوژیک سرزمین، با مشکلات جدی همراه است. در واقع تولید محصولات کشاورزی کشور به جای پراکندگی در سراسر کشور، باید در مناطق و قطبهای خاصی در کشور ساماندهی شوند تا ضمن ایجاد خوشه های مناسب، تامین امنیت غذایی کشور را تضمین نموده و از بحران آب جلوگیری کند. براین اساس، بخش هایی از نیمه غربی به ویژه شمال غربی و بخشهایی از استان های شمال شرقی کشور و استانهای گلستان و شمال سمنان بیش از سایر نقاط دارای پهنه های مستعد توسعه کشاورزی هستند. با توجه به آنچه تاکنون بیان شد، راهبرد اصلی برای توسعه بخش زراعت عبارت است از «تولید محصولات کشاورزی راهبردی در پهنه های مستعد توسعه با تاکید بر استفاده از فناوری های نوآورانه.»
خدمات
با توجه به گستردگی صنعت در پهنه کشور توسعه بخش خدمات برای همه سرزمین شرط لازم توسعه اقتصادی کشور است. خدمات شامل طیف گسترده ای از فعالیت ها میشود. در ادامه به برخی از این فعالیت ها اشاره میشود:
- زیرساخت های حمل و نقل: به منظور ترسیم نقش و جایگاه کشور در شبکه گذرراه های بین المللی و همچنین اتصال کانون های مطلوب استقرار فعالیت و جمعیت در افق ۱۴۰۴ موضوعاتی میتوان مواردی چون موقعیت ژئوپلیتیکی گذرگاهی ایران، موقعیت جغرافیایی ایران و قرارگیری در مسیر گذرراه های ترانزیتی منطقه ای و بین المللی و میزان تجارت ایران با کشورهای منطقه و جهان را مورد توجه قرار داد. با توجه به چالش ها، فرصت ها و مزیت های این بخش راهبرد تقویت نقش مفصلی کشور در شبکه گذرراه های ترانزیتی منطقه ای و بین المللی برای بهبود این بخش از خدمات ارائه شده است؛
- فعالیت های گردشگری: در افق چشم انداز ۱۴۰۴، گردشگری در کشور، یک نوع گردشگری با رویکرد فرهنگی و اجتماع محور است. محورهای گردشگری کشور شامل سواحل دریا محورها و مسیرهای ویژه گردشگری (منطبق بر مسیرهای جاده ای) است که به صورت برنامه ریزی شده و با ایجاد و توسعه تورهای گردشگری، جریان گردشگران در آنها صورت می گیرد. در این رابطه یکی از پیشنهادهای سازمان فضایی مطلوب میراث فرهنگی و گردشگری، ایجاد ارتباط فیزیکی بین شهرهای مختلف ساحلی کشور از طریق راههای دریایی است؛ همچنین کانون ها و قطب های گردشگری به صورت متعادل در پهنه سرزمین رشد خواهد کرد. در کنار قطبهای گردشگری فعلی مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و…)، مراکز جدیدی در کل سرزمین (زاهدان، بجنورد، بیرجند، چابهار، سنندج، ایلام و…) شکل میگیرد.
- فعالیت های بهداشت و درمان: توسعه و تجهیز مراکز گردشگری سلامت در کشور با هدف ارتقا وضعیت بهداشت و درمان برای عموم آحاد جامعه، درآمدزایی با تکیه بر رونق صنعت توریسم درمانی و تبدیل ایران به قطب پزشکی منطقه آسیای جنوب غربی و جهان اسلام در چندین سطح تدوین شده اند.
جمع بندی
برای تحقق توسعه پایدار لازم است به همه جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطزیستی توجه شود. در واقع، برنامه ریزی به صورت تک بعدی برای رشد اقتصادی مناطق یک کشور، منجر به عدم توازنها و عدم تعادلهای منطقهای میشود و فرایند توسعه را با مشکلات جدی مواجه میکند. تعیین الگوی مطلوب استقرار فعالیتهای اقتصادی در پهنه سرزمین، نیازمند پیمودن فرایندی پیچیده است؛ در این مطالعه ابتدا چارچوبی مفهومی تدوین شده که موضوعات مرتبط با این فرایند و مراحل طی شدن آن ها را نشان میدهد. پس از بررسی این مراحل الگوی مطلوب استقرار فعالیت های اقتصادی اولویت دار ارائه شده است. برای بیان استقرار مطلوب فعالیت ها لازم است به ماهیت متفاوت فعالیت های اقتصادی از یکدیگر توجه شود و به همین دلیل فعالیت های اقتصادی به چهار دسته صنعت، معدن، کشاورزی و خدمات تقسیم شده و به بررسی هریک پرداخته شد.
این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با همکاری مینا ابوطالبی، مهرداد کاشف مبارکه، محسن ابراهیمی خوسفی و مصطفی کشتکار در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
