آینده پیش رو کلان روندهای حوزه انرژی

ایران دارای ذخایر عمده ای از منابع انرژی، به ویژه نفت و گاز بوده و در این زمینه یکی از غنی ترین کشورها محسوب می شود؛ از همین رو ارزیابی وضعیت بازار جهانی انرژی، عوامل تأثیرگذار و هم چنین مطالعه چشم اندازهای آتی به منظور سیاست گذاری های مناسب تر، حائز اهمیت است. طی سال های اخیر و با توجه  به عوامل زیست محیطی و مبحث کارایی انرژی، جایگزینی انرژی های اولیه نفت و گاز بسیار جدی دنبال شده و تقاضای انرژی در کشورهای توسعه یافته به سمت استفاده از انرژی های تجدیدپذیر سوق پیدا کرده است، اما همچنان نیاز  انرژی نفت و گاز نقش اصلی در بخش انرژی را ایفا می­کند و توجه به نقش حیاتی این بازیگر در عرصه اقتصاد و سیاست، آگاهی از تحولات متغیرهای مهم و اثرگذار آن برای کمک به پیشبرد اهداف استراتژیک جوامع، ضروری است.

ضرورت و اهداف پژوهش

حوزه انرژی یکی از مهم ترین عوامل ضروری در توسعه اقتصادی جوامع محسوب شده و نقش ویژه ای در رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی و امنیت کشورها ایفا می کند. به این ترتیب، اتخاذ تصمیم در جهت سیاست قیمت گذاری نفت، تولید و انتقال انرژی و به ویژه سرمایه گذاری در این بخش، از چالش های اساسی و مهم پیش روی کشورها به شمار می رود. با توجه  به این که مقوله انرژی برای کشورهای پیشرفته، نقش موتور محرکه اقتصاد و تولید ملی را داشته و تضمین کننده منافع و امنیت ملی آن هاست، برای ایران نیز چگونگی سامان دهی سیاست های بخش انرژی، نقش کلیدی در فرایند تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشته است. ازاین رو، ضرورت تدقیق در برنامه ریزی های هدفمند در دوره های میان مدت و بلندمدت در حوزه نفت و گاز و پس از آن در حوزه سایر انرژی ها ازجمله انرژی های تجدیدپذیر، بیش ازپیش نمایان است. به این منظور، در این گزارش به بررسی عملکرد کنونی و چشم انداز بازار انرژی در جهان و ایران و به بیان نقاط ضعف و فرصت های پیش روی بخش انرژی در ایران پرداخته شده است.

چشم انداز انرژی در جهان

تحولات بازارهای جهانی انرژی با رشد جمعیت جهانی و تولید ناخالص داخلی کشورها ارتباط مستقیم دارد. با توجه  به اهمیت جمعیت در شکل گیری آینده بازار انرژی، برآوردها حاکی از آن است که جمعیت جهانی تا سال ۲۰۴۰، به ۹.۲ میلیارد نفر افزایش خواهد یافت که در این میان جمعیت افراد مسن در جهان نیز رو به فزونی بوده و جمعیت افراد در سن کار با کاهش ۳ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۶، به ۶۳ درصد در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید. هم چنین رشد اقتصاد جهانی تا سال ۲۰۴۰ به طور میانگین سالانه ۳.۴ درصد افزایش خواهد داشت.

از سوی دیگر، نظر به آنکه بازارهای جهانی انرژی متأثر از عوامل متعددی همچون عرضه و تقاضای انرژی است، بررسی های نهادهای بین المللی بیان می دارند که کل تقاضای انرژی اولیه از ۳۶۵ میلیون بشکه در روز، در سال ۲۰۱۵ با افزایش ۹۱ میلیون بشکه در روز و با نرخ رشد سالانه ۱٫۲ درصد به ۳۶۵ میلیون بشکه نفت در روز، در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید. این مسئله مؤید نیاز به تأمین انرژی در کشورها بوده و حاکی از ایجاد فضای رقابتی شدید در عرضه و تقاضای جهانی است. در این بین، تقریبا ۹۵% از این افزایش، مربوط به کشورهای درحال توسعه (ازجمله چین و هند) است. ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که در میان انواع سوخت ها، تقاضای انرژی های تجدیدپذیر از سال ۲۰۲۰ تا انتهای دوره موردبررسی، به شدت افزایش خواهد یافت که این امر به دلیل سیاست های حمایتی دولت ها و نیز بهبود تکنولوژی و درنتیجه کاهش هزینه های سرمایه گذاری در این حوزه است. اما نفت به عنوان مهم ترین منبع سوخت فسیلی در جهان، همچنان بیشترین سهم را در ترکیب انرژی جهانی خواهد داشت. باید اشاره کرد که  بر اساس برآورد های انجام شده، عرضه جهانی نفت تا سال ۲۰۴۰ به ۱۱۱.۹ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت و تقاضا برای نفت خام اوپک در میان مدت کاهش یافته، ولی در بلندمدت عملکرد آن بهبود می یابد. هم چنین بررسی ها بیانگر آن است که صادرات جهانی نفت پس از سال ۲۰۲۵، به تدریج به میزان کمتر از ۴۳ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد داشت که به دلیل تقاضای آسیا، اقیانوسیه و افزایش صادرات از خاورمیانه است، البته منطقه روسیه و دریای خزر در افزایش صادرات نفت جهانی کمک خواهند کرد.

ازجمله مهم ترین بخش ها در آینده حوزه انرژی، سرمایه گذاری در صنعت نفت است که پیش بینی می شود سرمایه گذاری های جهانی بالادستی نفت موردنیاز در طول دوره زمانی ۲۰۴۰-۲۰۱۸، در حدود ۸.۳ تریلیون دلار افزایش یابد که بیشترین سرمایه گذاری ها، از سوی کشورهای غیر عضو اوپک خواهد بود.

یکی دیگر از مهم ترین اجزای بازار نفت، قیمت نفت است که نوسانات آن در بازار می تواند اثرات پیش برنده یا مخربی در اقتصاد کشورها در پی داشته باشد. از منظر تقاضا، عواملی رشد اقتصاد جهانی، نرخ برابری پول ملی، درجه توسعه یافتگی اقتصاد، انرژی های جایگزین از منظر عرضه عواملی همچون ظرفیت تولید نفت خام، گستردگی اکتشافات، تمرکز ذخایر نفتی و هزینه تولید بر قیمت جهانی نفت اثرگذار هستند؛ اما برآوردهای انجام شده برای قیمت نفت در سال های آتی همواره با عدم اطمینان مواجه بوده و به دلیل تأثیر عوامل مختلف اقتصادی و سیاسی بر این متغیر مهم بازار انرژی، پیش بینی آن در بلندمدت بسیار دشوار است.

چشم انداز انرژی در ایران

ایران چهارمین کشور بزرگ دنیا به لحاظ دسترسی به ذخایر اثبات شده نفت و دومین کشور بزرگ دنیا ازلحاظ دارا بودن ذخایر اثبات شده گاز طبیعی است. همچنین با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی آن در منطقه و ظرفیت های صادرات نفت، گاز و فرآورده های پالایشگاهی از فرصت های جغرافیایی و استراتژیک مناسب برخوردار است. از همین رو انتظار می رود گسترش استفاده از تکنیک های بهبود و ارتقا یافته و بازیافت نفت و در صورت رفع موانع بین المللی، بتواند به نحو قابل توجهی تولید انواع انرژی را افزایش دهد.

بر اساس گزارش های اشاره شده، برآورد شده که تولید نفت ایران تا سال ۲۰۲۷، با میانگین رشد ۱.۱ درصدی در سال، به ۴.۷ میلیون بشکه در روز افزایش یابد، البته از عوامل کلیدی در این امر باید به چگونگی رفع تحریم ها، روند تغییرات در قیمت نفت و اصلاح قراردادهای نفتی اشاره کرد. در این سناریو، خالص صادرات نفت خام و سایر فراورده های مایع ایران نیز تا سال ۲۰۲۷ در حدود ۲.۹ میلیون بشکه در روز پیش بینی شده است. با توجه  به اهمیت گاز در بخش انرژی ایران تولید گاز طبیعی نیز با رشد متوسط سالانه ۲ درصد تا سال ۲۰۲۷ به ۲۴۸ میلیارد مترمکعب افزایش خواهد یافت. در این میان، ظرفیت صادرات گاز طبیعی نیز در حدود ۱۸ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۲۷ پیش بینی شده است.

استراتژی های آینده صادرات نفت خام و حضور مؤثر ایران در بازارهای جهانی نفت خام

با توجه به پیش بینی افزایش قابل توجه تولید سایر رقبا در بازار نفت خام در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، حفظ سهم موجود ایران از این بازار از اهمیت استراتژیک برخوردار است. در مقابل، به دلیل افزایش تقاضای این منطقه به گاز طبیعی و استراتژی اتحادیه اروپا برای استفاده بیشتر از سوخت های پاک، استراتژی انرژی ایران در حوزه اروپا باید بر دستیابی به سهم هرچه بیشتر از بازار گاز و حفظ سهم کنونی از بازار نفت متمرکز شود؛ اما در حوزه آسیا (مناطق جنوب، جنوب شرق و شرق) با توجه به افزایش فزاینده تقاضای نفت خام، استراتژی ایران به عنوان چهارمین تولیدکننده نفت خام جهان، باید دستیابی به سهم حداکثری در بازارهای نوظهور شرق و جنوب شرق آسیا باشد و هرگونه افزایش نفت در دسترس برای صادرات ناشی از افزایش تولید به سمت این بازارها هدف گیری شود.

نقاط ضعف و قوت و فرصت های پیش روی بخش انرژی در ایران

ازجمله نقاط قوت بخش انرژی ایران می توان به مواردی چون «دسترسی ایران به ذخایر عظیم اثبات شده نفت و گاز»، «موقعیت جغرافیایی استراتژیک بسیار مناسب ایران» و «وجود تنوع در فراورده های نفتی» اشاره  نمود. همچنین مواردی چون «وجود اثرات تحریم های بین المللی بر صادرات و سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز»، «عدم توجه به تولید صیانتی از مخازن نفتی و مطالعات ازدیاد برداشت» و «فقدان مدل جامع برای انرژی و نبود چشم انداز مناسب جهت برنامه ریزی در این حوزه» از نقاط ضعف قابل ذکر است. فرصت های پیش روی ایران در این صنعت نیز عبارت اند از «پتانسیل قابل توجه در تولید نفت و گاز»، «موقعیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه خلیج فارس» و «افزایش ارزش افزوده صادرات با بهبود کیفیت و بهره وری پالایش» هستند. همچنین تهدیدهای اشاره شده نیز شامل «اعمال مجدد تحریم و فشارهای بین المللی»، «عدم حضور گسترده سرمایه گذاران خارجی در بخش نفت و گاز به دلیل فشارهای سیاسی بین المللی» و «عدم دسترسی به برخی فناوری های برتر بخش نفت و گاز» هستند.

جمع بندی

ایران دارای ذخایر ویژه و عمده ای از منابع، به ویژه نفت و گاز است. حامل های انرژی نقش اساسی در توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال جوامع بشری ایفا می کنند. به این ترتیب اتخاذ تصمیم در جهت سیاست قیمت گذاری نفت، تولید و انتقال انرژی و به ویژه سرمایه گذاری در این بخش، از چالش های اساسی و پیش روی همه کشورهاست. به این منظور در این گزارش تلاش بر آن شده است تا با تکیه  بر مطالعات آینده پژوهی، به بررسی عملکرد کنونی و چشم انداز بازار انرژی در جهان و ایران پرداخته شود. به این ترتیب در بخش اول، ابتدا شاخص های اصلی انرژی در جهان و طی سال های آتی از منظر نهاد و اندیشکده های بین المللی و تا سال ۲۰۴۰ مورد واکاوی قرار گرفته است. در بخش بعدی، نیز چشم انداز بازار انرژی ایران و به ویژه تحولات بازار نفت در میان مدت (۲۰۲۷) مطرح شده است. در پایان، نقاط ضعف و قوت و نیز فرصت ها و تهدیدهای پیشروی انرژی، به ویژه صنعت نفت و گاز در ایران بیان شده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با همکاری طاهره سیفی و محمد علی برادران قهفرخیدر در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.