تدوین نقشه راه توسعه زیرساخت انتشار داده های آب و هوا

افزایش شهرنشینی و دسترسی آسان به آب تصفیه شده منجر به افزایش مصرف آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران شده است و با توجه به وضعیت اقلیمی کشور، وقوع بحران آب در آینده نزدیک دور از انتظار نیست. یکی از راهکارهای مقابله با چالش های حکمرانی آب، وجود و دسترسی به داده های آب و هواست. متأسفانه در ایران پایگاه داده جامع و دقیقی از اطلاعات آب و هوا وجود ندارد و دسترسی به داده های موجود نیز با مشکلات فراوانی روبرو است و کمبود این پایگاه داده در کشور کاملاَ حس می شود. اولین گام در مسیر بهبود شرایط کنونی، یافتن نقشه راه مدون جهت توسعه زیرساخت های سنجش و انتشار داده های آب و هوا است.

ضرورت و اهداف پژوهش

ایران از مناطق خشک و نیمه خشک جهان بوده و متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از یک سوم متوسط بارندگی سالانه جهانی است. این مسئله در کنار رشد روزافزون مصرف آب در کشور ضرورت اصلاح حکمرانی آب را مشخص می کند. داده های آب و هوا یک موضوع کلیدی در حکمرانی آب هستند. انتشار این داده ها نیز روی برخی از مولفه های حکمرانی نظیر پایش و شفافیت، اثر فزاینده و مستقیمی دارد. در واقع توسعه و پیاده سازی استراتژی های مدیریت پایدار آب مستلزم دسترسی به داده های قابل اطمینان با دقت و مقیاس زمانی و مکانی مناسب است. فقدان سیاست های مناسب در زمینه جمع آوری، ذخیره سازی، انتشار و استفاده از داده های مرتبط با آب و همچنین هزینه ها و دشواری های مربوط به مدیریت این داده ها، موجب عدم دسترسی به داده های کافی جهت توسعه سیاست های مدیریتی مناسب شده است. بنابراین توسعه زیرساخت های جمع آوری و  انتشار اطلاعات مرتبط با آب و هوا ضروری به نظر می رسد.

روش شناسی پژوهش

در این پژوهش ابتدا مطالعه تطبیقی از ۱۵ کشور در زمینه انتشار داده های آب و هوا با هدف الگوبرداری مناسب از آن ها و بررسی و تحلیل وضعیت فعلی زیرساخت انتشار داده و اطلاعات آب و هوای ایران صورت گرفت. سپس سازمان ها و شبکه کنشگران اصلی حوزه داده های آب و هوا در کشور شناسایی شدند و نقش آن ها در تبادل و انتشار داده و اطلاعات آب و هوای ایران، با کمک نرم افزارهای UCINET و NetDraw تحلیل شد. پس از آن روند قانون گذاری آب کشور مورد مطالعه قرار گرفت و با خبرگان امر مصاحبه انجام شد. گام بعدی استخراج چشم انداز موجود در نقشه راه براساس مدل SWOT بود که براین اساس نقاط ضعف و قوت وضعیت فعلی (عوامل داخلی) و تهدیدها و فرصت ها (عوامل خارجی)، با نظر خبرگان، به دست آمد و با اعطای امتیاز بین ۱ تا ۴ به هر عامل از سوی کارشناسان، غلبه نقاط ضعف بر قوت یا برعکس و غلبه تهدیدها بر فرصت‌ها یا برعکس مشخص و براین اساس نقشه راه تدوین شد.

چالش های موجود در جمع آوری و انتشار داده های آب و هوا

در حال حاضر در سطح کشور نهادهای مختلفی نظیر سازمان هواشناسی کشور، وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، مسئول جمع آوری و ذخیره سازی داده و اطلاعات هستند و هر یک به صورت مستقل پایگاهی جهت انتشار آمار و اطلاعات در حوزه منابع آب توسعه داده اند. بررسی این پایگاه ها نشان می دهد که دسترسی عمومی به این داده ها نواقص فراوانی دارد. با انجام مصاحبه با خبرگان مشخص شد نقاط ضعف در سازمان های مربوطه عبارت اند از: «عدم تولید اطلاعات به روز و به هنگام»، «فقدان سازوکار مناسب جهت ارتباط و تبادل اطلاعات بین دستگاه های متولی آمار»، «عدم وجود بستر ارتباطی مناسب در خصوص انتقال داده ها از ایستگاه ها به بانک اطلاعاتی» و «نقصان زیرساخت سخت افزاری مناسب برای انتشار برخط اطلاعات آب و هوا».

همچنین با مقایسه پایگاه داده ۱۶ کشور در ۱۱ معیار، پایگاه داده دفتر مطالعات پایه آب ایران کمترین امتیاز را به دست آورد که نشان از ضعف مشخص این پایگاه داده حتی در مقایسه با کشورهای منطقه نظیر هند، پاکستان و ترکیه دارد.

مراحل تدوین نقشه راه

در این پژوهش، به منظور تدوین ابعاد چهارگانه مدل SWOT، ضمن مطالعه اسناد و گزارش های مربوطه و شرکت در نشست های تخصصی، مصاحبه های عمیقی با کارشناسان و خبرگان حوزه اطلاعات آب و هوای کشور انجام پذیرفت تا نسخه اولیه نقاط ضعف، قوت، فرصت‌ها و تهدیدها تهیه شود. سپس پرسشنامه ای شامل این موارد تنظیم شد و در اختیار کارشناسان و خبرگان جهت امتیازدهی قرار گرفت. بر اساس نتایج پرسشنامه، مجموع امتیاز نقاط عوامل داخلی ۲.۹۷ بود که نشان می‌دهد نقاط قوت بر ضعف غلبه دارند. همچنین مجموع امتیاز عوامل خارجی ۲.۱۸ بود که نشان از غلبه تهدیدها بر فرصت‌ها دارد. با توجه به مدل SWOT، وضعیت انتشار اطلاعات آب و هوا در شرایط رقابتی قرار دارد و با بهبود نقاط قوت می‌توان بر تهدیدها فائق آمد و در نتیجه سیاست‌ها باید در این راستا اتخاذ شوند.

ارائه نقشه راه و راهبردها

با توجه به نتایج تحلیل ها، ۲۳ راهبرد در سه محور «سیاستی»، «فنی» و «اقتصادی- اجتماعی» و در سه افق زمانی کوتاه مدت (افق ۱۴۰۴)، میان مدت (افق ۱۴۰۷) و بلند مدت (افق ۱۴۱۰) تنظیم و به نظر نخبگان رسید و این راهبردها اولویت بندی شدند. «ایجاد یک سامانه ملی با هدف دسترسی سریع و راحت به اطلاعات تخصصی آب و هوا ضمن ایجاد شناسنامه مفاهیم پایه آمار در سطح نمونه اولیه» به عنوان اولویت نخست انتخاب شد که در محور فنی بوده و یک راهبرد بلند مدت است.

سه راهبرد بعدی افق کوتاه مدتی دارند که اولویت‌ دوم «استفاده از تجهیزات نوین ثبت شده، تکنولوژی های روز نرم افزاری و انتقال داده های آب و هوا جهت دسترسی کامل و دقیق به این داده ها و بهبود دقت و افزایش اطمینان از گزارش های تحلیلی» یک راهبرد فنی است و اولویت‌های سوم و چهار به ترتیب «تعریف، تعیین و تصویب مرجع رسمی متولی و ساختار مناسب فرابخشی برای استانداردسازی، نظارت و اصلاح فرایند انتشار آمار و اطلاعات آب و هوا» و «اصلاح قوانین و موانع ساختار حکمرانی درزمینه انتشار داده های آب و هوا» راهبردهایی سیاستی هستند. اولویت پنجم نیز «توسعه مکانیزم های درآمدزایی از تبادل و انتشار اطلاعات آب و هوا برای جبران محدودیت های مالی در خرید ابزار اندازه گیری، بهبود و نگهداری شبکه پایش و انتشار اطلاعات آب و هوا» راهبردی اقتصادی- اجتماعی و میان مدت است.

جمع بندی

با توجه به وضعیت اقلیمی و مصرف آب در ایران، لزوم بهبود حکمرانی آب بدیهی به نظر می رسد. یکی از مسائل مهم در حکمرانی آب، اطلاعات آب و هوا هستند که با توجه به نتایج این پژوهش، کمبودها و مشکلات فراوانی در این زمینه مشخص شد. به منظور حل این مشکلات «ایجاد وب سرویس ملی انتشار داده و اطلاعات» آب و هوا امری ضروری است که شناسایی داده های اصلی، ایجاد روشی برای آرشیو داده ها، ایجاد روشی برای ارزیابی و اعتبارسنجی داده ها و قابلیت مقایسه با سایر داده ها باید در دستورکار قرار گیرد. علاوه بر این اصلاح مکانیزم های مستتر در قوانین در قالب تجویزات نهادی ضروری است. بدین منظور قوانین بالادستی مانند قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات با رویکرد انتشار داده و اطلاعات آب و هوا باید اصلاح و تغییر یابند یا موادی با قابلیت اجرا و نظارت جدی بر آن در قوانین بالادستی کشور از جمله قانون برنامه هفتم توسعه گنجانده شود. برنامه پیشنهادی اجرای راهبردها جدول زیر آمده است.

این مطالعه توسط مهدی ضرغامی با همکاری پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف و پژوهشکده مطالعات فناوری توسط مهدی ضرغامی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.