رسانه‌ی خدمت عمومی و انتخابات

با شهادت نا به هنگام و ناگهانی رییس جمهور، آقای رئیسی و همراهان ایشان، در روزهای پایینی اردیبهشت ماه، کشور شوکی غیرقابل پیشبینی را تجربه کرد. یکی از پیامدهای این رخداد، برگزاری زودتر از موعد انتخابات ریاست جمهوری کشور است که در تیرماه ۱۴۰۳ برگزار خواهد شد. برگزاری انتخابات عادلانه و انتخاب فرد اصلح نیز نیازمند فرایندهای انتخاباتی صحیح و عادلانه است و رسانه در این فرایند نقش بسیار پررنگی خواهد داشت. ترکیب رسانه خدمت عمومی بی طرف و فضای رقابت مناسب، موجب انجام رقابتی سالم و در نهایت انتخاب فردی شایسته برای کشور می شود. به همین منظور بررسی قوانین و مقررات کشورهای موفق در این زمینه می تواند، ایران را در این راه هدایت کرده و موجب انتخاباتی پرشور در کشور شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

برگزاری انتخابات عادلانه مستلزم شناخت و آگاهی شهروندان از فرایندهای انتخابات است. در این بین، رسانه خدمت عمومی بهترین و مهم ترین بستر پخش تبلیغات انتخاباتی و به طور خاص مناظرات است؛ چراکه رسانه عمومی تابع اصل مهم بی طرفی در سطح سازمان و محتواست. بدین معنا که ملزم است فارغ از احزاب و جناح ها به ارائه خدمت رسانه ای بپردازد. در عموم قالب های تبلیغی، یا نامزدها روبروی یکدیگر قرار نمی گیرند و یا در نهایت نمایندگان آن ها به بحث باهم می پردازند، اما در مناظرات اصلی انتخابات، این خود نامزدها هستند که در مورد برنامه های خود به بحث می پردازند. سازمان صداوسیما به عنوان رسانه خدمت عمومی ایران، در هر دوره از انتخابات ریاست جمهوری تلاش می دارد تا طراحی و اجرای مناسبی برای مناظرات نامزدها داشته باشد. در همین راستا و بنا به ضرورت پیش آمده با توجه به طرح انتقادات نسبت به نوع برگزاری مناظرات در صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، در پژوهش پیش رو به مطالعه تبلیغات انتخاباتی و به طور خاص مناظرات و قواعد آن ها در پخش توسط رسانه خدمت عمومی پرداخته شده است و در پایان نیز پیشنهادهایی ارائه شده است.

قوانین و مقررات کشورهای مختلف برای دوران انتخابات در رسانه های خدمت عمومی

در این بخش از پژوهش برخی از قوانین و مقررات کشورهای مختلف برای دوران انتخابات در رسانه های عمومی مورد بررسی قرار می گیرد.

اصول حاکم بر رسانه های عمومی اروپایی در دوران انتخابات

برخی از این اصول عبارتند از:

• تخصیص مدت زمان پخش محتوای تبلیغاتی: مدت زمان پخش محتوای تبلیغاتی برای هر نامزد متناسب با مدل انتخاباتی هر کشور متفاوت است. به صورت کلی مدت زمان پخش متعادل و بی طرفانه بر اساس یکی از راه های «دسترسی برابر» و «دسترسی متناسب» مشخص می شود. در مدل دسترسی برابر، هر نامزد یا حزب (صرف نظر از قدرت یا محبوبیت) دسترسی برابر و مدت زمان پخش یکسان برای تبلیغات و پوشش اخبار از رسانه خدمت عمومی دارد؛ اما در مدل دسترسی متناسب، نامزدها یا احزاب بر اساس برخی از معیارها مانند نتایج انتخابات گذشته و محبوبیت در نظرسنجی های مشهور، مدت زمانی نابرابر و متناسب دریافت می کنند؛
• عدم سانسور: به منظور شناخت دقیق شهروندان از نامزدها، صحبت های آنان باید مطابق با آنچه که ذکر کرده اند توسط خبرنگاران رسانه خدمت عمومی منتقل شود و هیچ گونه سانسوری اعمال نشود. تنها در مواردی مانند خشونت آمیز بودن صحبت ها یا توهین به سایر نامزدها، رسانه خدمت عمومی حق اعمال سانسور را دارد؛
• وجود دوره سکوت: این دوره معمولا از ۲۴ ساعت قبل از برگزاری انتخابات شروع می شود و تا بسته شدن مراکز رای گیری ادامه دارد. در این زمان باید از ارائه اخباری که ممکن است به نفع حزب یا نامزد خاصی تعبیر شود، جلوگیری کرد و صرفا فرایند رای گیری پوشش خبری داده شود.

دستورالعمل پخش انتخابات

این دستورالعمل ناظر بر رسانه هایی است که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از بودجه دولتی تامین مالی می شوند. در این دستورالعمل تمرکز بر نقش رسانه در اولین انتخابات های دموکراتیک کشورهای جداشده از بلوک شرق بوده است. دستورالعمل های این سند در موارد ذیل طبقه بندی شده است:

• وظیفه اطلاع رسانی: در طول دوره قبل از انتخابات، رسانه های خدمت عمومی وظیفه دارند اطمینان حاصل کنند که مردم در مورد موضوعات مربوط به انتخابات مانند احزاب سیاسی شرکت کننده، نامزدها و روند رای گیری مطلع می شوند. برنامه های آموزش رای دهندگان باید دقیق و بی طرفانه باشد و به طور موثر رای دهندگان را در مورد روند رای گیری از جمله نحوه، زمان و مکان رای دادن، ثبت نام برای رای دادن و تایید ثبت نام صحیح و مخفی بودن رای، آگاه کند؛
• پوشش انتخابات: از بین انواع مختلف پخش های انتخاباتی، پوشش اخبار به طور کلی بیشترین تاثیر را دارد. به هر نامزد یا حزبی که از طریق پخش یک برنامه بدنام شده یا صدمه حیثیتی غیرقانونی دیده باشد، باید فرصت پاسخ دادن به ادعاهای مذکور داده شود. اصلاح اطلاعات موهن یا پاسخ باید در اسرع وقت پخش شود. برنامه های تبلیغاتی باید در مواقعی پخش شوند که بیشترین مخاطبان در آن ساعات به تماشای رسانه عمومی مشغول هستند؛
• حمایت از آزادی بیان: مقرراتی در راستای تضمین آزادی بیان خبرنگاران رسانه خدمت عمومی نیاز است تا از اقدامات خشونت آمیز، تهدید و توهین علیه آن ها یا هرگونه تخریب اموال و اماکن رسانه خدمت عمومی از سوی طرفداران نامزدها در امان باشند. هرگونه سانسور و تغییر محتوای قبلی در برنامه های تبلیغاتی نامزدها توسط رسانه عمومی ممنوع است. سانسور محتوای تبلیغاتی در مواردی مانند تبلیغ تجزیه طلبی، تحریک انجام اقدامات خشونت آمیز، آسیب جبران ناپذیر به سایر نامزدها و… اجباری است. پخش برنامه های انتخاباتی باید توسط نهادی مستقل و بی طرف کنترل و تنظیم شود.

مناظره؛ فینال تبلیغات انتخاباتی

مناظره ها به عنوان یکی از برنامه هایی که می توانند آشنایی بی واسطه ای با نامزدها و نقاط قوت و ضعف برنامه های آنان فراهم آوردند، در برخی از کشورها به صورت مستقل در دستورالعمل های برگزاری مناظره، مقررات گذاری شده اند. تعیین فرمت مناظره (مانند حداقل مدت زمان پخش، ساعات پخش مناظره، نحوه فیلم برداری و کادربندی در طول مناظره و…)، محتوای مناظره (مانند پرسش در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، سیاست خارجی و روابط با کشورهای همسایه و…) و نحوه اطلاع رسانی از مناظره و چگونگی تعامل با نامزدها و مخاطبان مناظره، از جمله مواردی است که در دستورالعمل های نحوه برگزاری مناظره ها به آن ها توجه می شود. در این بخش به قوانین مناظره در برخی از کشورها پرداخته می شود:

لهستان

در این کشور، رسانه خدمت عمومی از طرف نهاد تنظیم گر موظف به برگزاری و پخش مناظرات شده است. این نهاد معیارهایی برای برگزاری و پخش مناظرات تعیین کرده است که برخی از آن ها عبارتند از:

• حداقل مدت برگزاری مناظرات ۴۵ دقیقه است؛
• مناظرات به صورت کاملا مشهود باید از سایر برنامه های رسانه خدمت عمومی متمایز باشد؛
• مناظرات باید طی مدت دو هفته قبل از برگزاری انتخابات پخش شود؛

مناظرات یوروویژن

این مناظرات مابین نامزدها برای ریاست کمیسیون اروپا و توسط اتحادیه رادیو و تلویزیون های اروپا برگزار و از شبکه یورو ویژن در سراسر اروپا پخش می شود. برخی از ضوابطی که برای برگزاری و پخش این مناظرات تعیین شده است عبارت است از:

• تماشاگران مناظره در استودیو از نواحی جغرافیایی متفاوت در اتحادیه اروپا حضور داشته باشند؛
• طرح سوال در استودیو از طرف تماشاگران حاضر امکان پذیر است؛
• نمایش کلوزآپ مجری فقط در زمانی که سوالاتی از نامزدها می پرسد مجاز است.

پخش مناظرات انتخاباتی در ایران و آسیب های آن

اولین مناظره انتخابات ریاست جمهوری تلویزیونی در ایران در سال ۱۳۷۶ برگزار شد. شاید بتوان نقطه عطف مناظره های انتخاباتی تلویزیونی را نهمین دوره انتخابات در سال ۱۳۸۸ دانست. عمده تحلیلگران، مشارکت ۸۱ درصدی در آن انتخابات را نتیجه عملکرد رسانه ملی به ویژه مناظره نامزدها می دانند. آسیب شناسی مناظره های انتخابات ریاست جمهوری در ایران به دو کاستی عمده و آشکار اشاره دارد؛ نخست، عدم وجود برنامه های محوری برای مناظره ها و دیگری عدم راستی آزمایی آمارها. حلقه های گمشده مناظره ها در بخش اجرا، مردم و نمایندگان اقشار اجتماعی، کارشناسان و مشاوران هستند و ضعف کنش گری انتخاب کنندگان دست اندرکاران مناظره ها، منجر به شکاف میان محتوای مناظره ها با دغدغه های اقشار و طبقات اجتماعی و نارسایی در ایجاد آگاهی جمعی می شود. علاوه بر این نحوه چینش نامزدها، نقش منفعل مجری، غلبه حاشیه بر متن، پرسش های کلی و مبهم، ساده و عامه فهم نبودن پرسش ها و طاقت فرسا شدن مناظره برای مخاطب از معایب دیگر هستند.

راهکارهای عملیاتی در دوران انتخابات از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران

با توجه به مطالب بیان شده، راهکارهای ذیل به منظور رفع آسیب ها و برگزاری هرچه بهتر انتخابات ارائه می شود:

دوره پیش از برگزاری انتخابات

اقدامات این دوره عبارتند از:

• پخش نظرسنجی: با درنظرگرفتن مواردی چون «ذکر سازمان برگزارکننده نظرسنجی و روش های آن همراه با نتایج» و «عدم پخش نظرسنجی در هفته منتهی به روز انتخابات»؛
• آموزش و اطلاع رسانی: با درنظرگرفتن مواردی چون «توجه به اقلیت های زبانی در اطلاع رسانی ها و آموزش نحوه شرکت در انتخابات» و «توجه به آموزش ویژه به افرادی که به تازگی واجد شرایط رای دادن شده اند»؛
• تضمین آزادی بیان خبرنگاران رسانه خدمت عمومی: با درنظرگرفتن مواردی چون «تضمین آزادی در بررسی عملکرد نامزدها توسط خبرنگاران و محافظت از آن ها در برابر تهدید و ارعاب گروه های طرفداران یا نمایندگان نامزدها».

دوره برگزاری انتخابات

در این دوره لازم است این اقدامات انجام شوند:

• پوشش روز برگزاری انتخابات: با درنظرگرفتن مواردی چون «ممنوعیت نظرسنجی و پخش نتایج آن در روز انتخابات» و «پوشش برابر نامزدها در مشارکت در انتخابات»؛

دوره پس از برگزاری انتخابات

در این دوره لازم است این اقدامات انجام گیرد:

• اطلاع رسانی نتایج انتخابات؛
• تضمین آزادی خبرنگاران در پیگیری اقدامات تبلیغاتی که در دوران پیش از برگزاری انتخابات از رسانه خدمت عمومی منتشر شده است.

همچنین ضوابط ذیل به عنوان ضوابطی که به طور عملیاتی می تواند به بهبود برگزاری مناظرات کمک کند، پیشنهاد می شود:

• اصول کلی حاکم بر مناظره: «برگزاری در ساعات پربازدید رسانه و در زمان فراغت از کار شهروندان»، «پخش زنده و عدم سانسور» و «اختصاص وقت برابر به نامزدها»؛
• ساختار برگزاری: «مدون کردن ضوابط نحوه فیلم برداری و کادربندی از مجری و نامزدها» و «انتشار عمومی دستورالعمل برگزاری مناظره»
• سوالات و نحوه چینش و انتخاب آن: «اطلاع رسانی گسترده برای دریافت سوالات شهروندان برای مناظره»، «گزینش سوالات توسط تیم متخصص در موضوعات مربوطه پس از دریافت سوالات از شهروندان» و «پرسش یک سوال از تک تک نامزدها در هر بخش به منظور امکان مقایسه رویکردها در برابر یک مسئله واحد»

جمع بندی

سازمان صداوسیما به عنوان رسانه عمومی ایران، در هر دوره از انتخابات ریاست جمهوری تلاش می دارد تا طراحی و اجرای مناسبی برای مناظرات نامزدها داشته باشد. از همین رو با توجه به اهمیت رسانه ها در دوران انتخابات، در این پژوهش قوانین و مقررات کشورهای مختلف برای دوران انتخابات در رسانه های خدمت عمومی مورد بررسی قرار گرفت. در ایران اولین مناظره انتخابات ریاست جمهوری تلویزیونی در سال ۱۳۷۶ برگزار شد و نقطه عطف مناظره های انتخاباتی تلویزیونی در سال ۱۳۸۸ بود. آسیب شناسی مناظره های انتخابات ریاست جمهوری در ایران نشان دهنده دو آسیب عمده بود؛ نخست عدم وجود برنامه های محوری برای مناظره ها و دیگری عدم به کارگیری مشارکت مردم، کنشگران و کارشناسان در این فرآیند. در همین راستا پژوهش حاضر به ارائه راهکارهای عملیاتی در دوران انتخابات از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران پرداخت که شامل اقداماتی برای قبل، حین و بعد از انتخابات است.

این مطالعه در اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری محمدحسین خلیلی، محمد گاپله و فاطمه حسن نژاد در سال ۱۳۹۹ انجام شده ‌است.