ابتکار باشگاه تحریمی ها برای مقابله با تحریم های آمریکا

پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی بلوک شرق، آمریکا به عنوان تنها بلوک قدرتمند جهان، هر اقدامی را برای حفظ موازنه قدرت به نفع سلطه خود و حفظ و بهره برداری از منافع خود در سرتاسر جهان به کار گرفت. منافعی که استفاده از آنها در بسیاری از موارد منجر به تضییع حقوق کشورهای دیگر می‌شد. در این میان کشورهایی که برای حفظ حقوق و منافع خود، در مقابل انحصارطلبی و سلطه جویی آمریکا می‌ایستادند یا سیاست هایی متعارض با انحصارطلبی آمریکا اتخاذ می‌کردند، هدف حمله نظامی یا تحریم های آمریکا –به منظور تغییر رفتار یا فروپاشی نظام سیاسی‌شان قرار می‌گرفتند. این سیاست در دولت های مختلف آمریکا دنبال شد، اما در دولت اخیر آمریکا با توجه به سیاست های مقابله جویانه و توسعه طلبانه ترامپ در حوزه سیاست خارجی، تلاش های دولت آمریکا برای حفظ موازنه قدرت به نفع خود در جهان افزایش‌ یافته و تحریم به ابزاری برای جنگ اقتصادی با کشورهای هدف تبدیل شده است. بر همین اساس در دولت ترامپ تعداد کشورهای تحریم شده توسط دولت آمریکا افزایش یافته و هم اکنون طبق اعلام وزارت خزانه داری آمریکا، ۲۳ کشور در لیست تحریمی این کشور قرار دارند و در صورت انتخاب مجدد ترامپ، احتمال افزایش بیشتر لیست کشورهای تحریم شده وجود دارد. کشورهای ایران، روسیه، ترکیه، چین (به عنوان هدف جنگ تجاری آمریکا)، عراق، لبنان، سوریه، لیبی، کنگو، بالکان، مالی، نیکاراگوئه، اوکراین، ونزوئلا، سودان، سومالی، کوبا، زیمبابوه، یمن، کره شمالی، بلاروس، بروندی و جمهوری آفریقای مرکزی در لیست تحریم های آمریکا هستند.

با توجه به اثرات اقتصادی، سیاسی و امنیتی تحریم های غیرقانونی آمریکا و اصرار این کشور بر تداوم سلطه جویی و تضییع حقوق کشورهای تحریم شده، ادامه این وضع به ضرر جامعه جهانی خواهد بود.

اما راه حل چیست؟ یقینا اگر کشورهای تحریم شده بخواهند در برابر فشار تحریم تسلیم شده و به تغییر رفتار مد نظر آمریکا تن دهند، زمینه را برای تعمیق سلطه آمریکا در جهان فراهم می‌کنند. بنابراین تنها راه حل این مسئله، مقابله با تحریم ها و تلاش برای کاهش اثرگذاری آنهاست. ریچارد نفیو در کتاب خود تصریح می‌کند آنچه می‌تواند باعث شکست تحریم ها شود، میزان استقامت کشورهای هدف در برابر تحریم خواهد بود. اما نکته قابل توجه این است که اگر هرکدام از کشورهای هدف تحریم بخواهند به شکل انفرادی به مقابله با تحریم ها بپردازند، با توجه به دست برتر آمریکا از نظر سیاسی، قدرت اقتصادی و فناوری، بعید است به راحتی موفق به شکست تحریم ها شوند. اما اگر کشورهای تحریم شده در زمینه مقابله با تحریم های آمریکا با یکدیگر متحد شوند، می‌توانند در جهان کنونی فعلی، قطب دیگری در مقابل آمریکا ایجاد نمایند و با تغییر موازنه قدرت و کاهش قدرت و سلطه جهانی آمریکا، نه تنها زمینه های فشار و تحریم این کشور را از بین برده، بلکه آن را به فرصتی برای پیشرفت خود بدل کنند. همان‌طور که در یک جامعه، یک فرد به‌تنهایی و بدون مشارکت نمی‌تواند به قدرت سیاسی دست یابد، در نظام بین الملل نیز هیچ کشوری بدون همگرایی و هم افزایی با کشورهای دیگر نمی‌تواند در معادلات قدرت سهمی داشته باشد. مسلما بخش زیادی از عناصر قدرت و سلطه آمریکا در عرصه‌های مختلف، به علت نقش آفرینی این کشور در فضای بین المللی، پذیرش هژمونی آن در عرصه های مختلف از سوی کشورهای مختلف و همراهی با این هژمونی بوده است. در نتیجه اگر در اثر اتحاد کشورهای آسیب دیده از تحریم و تجمیع قدرت ناشی از هم افزایی این کشورها، قطب جدیدی در جهان شکل بگیرد و موازنه قدرت این بار به نفع قطب جدید تغییر کند، همزمان با قدرت آفرینی قطب جدید، آمریکا عناصر قدرت آفرینی و توان اعمال تحریم و نفوذ سیاسی و اقتصادی خود در دنیا را از دست می‌دهد.

در همین راستا جمهوری اسلامی ایران که خود از جمله کشورهای هدف تحریم دولت آمریکا در طول ۴۰ سال گذشته بوده است، می‌تواند پیشنهاد تشکیل باشگاه تحریمی ها را به عنوان یک قدم برای تجمیع توانایی های کشورهای تحریم شده و مقابله با تحریم های آمریکا پیگیری کند.

الزامات تشکیل باشگاه تحریمی ها

اولین سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا تشکیل چنین باشگاهی از کشورهای تحریم شده امکان پذیر است؟

مهمترین مولفه‌ای که در امکان ایجاد این باشگاه اثرگذار است، تامین منافع اعضای آن است. اصولا کشورها در فضای بین الملل تصمیماتی را اتخاذ می‌کنند که بیشترین منافع را برای آنها ایجاد کرده و بیشترین تهدیدها را رفع کند.

یک ائتلاف زمانی می‌تواند سودمند باشد که منافع ناشی از پیوستن به آن برای اعضا بیشتر از منافع نپیوستن به آن باشد. ممکن است برخی از کشورهای تحریم شده، تشکیل قطب جدیدی در مقابل آمریکا را دور از ذهن بدانند و اراده ای برای پیوستن به این ائتلاف نداشته باشند. برخی از کشورها نیز ممکن است امیدی به اثرگذاری این باشگاه نداشته باشند و رایزنی انفرادی با آمریکا برای رفع تحریم ها را ترجیح دهند. بنابراین باید ابتدا یک باور مشترک در بین کشورهای تحریمی در مورد ضرورت ایجاد این ائتلاف به وجود آید که لازمه آن، دیپلماسی فعال و رایزنی میان مقامات و نخبگان کشورها در این زمینه است.

کشورهای مذکور تحریم شده در عین اشتراک در مسئله تحریم، مشترکات دیگر و تمایزاتی نیز در زمینه های گوناگون دارند. نظریات مربوط به همگرایی در روابط بین الملل و تجربه های جهانی نشان داده است هرچه زمینه های مشترک همکاری میان اعضای یک ائتلاف بیشتر باشد، دوام و تاثیرگذاری آن ائتلاف نیز بیشتر می‌شود. بنابراین اگرچه وجه مشترک اعضای این باشگاه در قدم اول، مسئله تحریم است، اما به دلیل برخی تفاوت ها که از جنبه های مختلف میان کشورهای تحریم شده وجود دارد، شاید در ادامه کار باشگاه، برخی از اعضا نتوانند صرفا حول محور مسئله تحریم در باشگاه بمانند. خصوصا وقتی هدف بزرگی نظیر ایجاد یک قطب جدید در مقابل آمریکا پیش روی باشگاه است، لذا مسئله تحریم به تنهایی برای تداوم کار باشگاه و تقویت پیوند میان اعضا کافی نیست. بنابراین لازم است علاوه بر تحریم، سایر مشترکات کشورهای تحریمی در عرصه های مختلف نظیر پیوندهای سیاسی، قرابت های ایدئولوژیک، فرهنگی و اجتماعی و فرصت های مشترک اقتصادی و امنیتی نیز مورد مطالعه دقیق قرارگرفته و همکاری میان این کشورها در همه این زمینه ها تقویت شود. در این میان، پیوندهای سیاسی میان کشورها می‌توانند نقش پررنگ‌تری در ایجاد و پیشبرد این ائتلاف ایفا کنند.

به دلیل برخی تفاوت ها که در برخی از زمینه ها مانند پراکندگی جغرافیایی، سطح رشد اقتصادی، سطح فناوری و مسائل فرهنگی وجود دارد، شاید در قدم اول نتوان یک ائتلاف نیرومند با حضور همه ۲۳ کشور تحریمی به وجود آورد. بنابراین لازم است در یک برنامه جامع، تشکیل این باشگاه طی چند مرحله تعریف شود؛ بدین‌صورت که در گام اول، کشورهایی که به لحاظ قدرت سیاسی، سطح فناوری و زمینه های اقتصادی دارای برتری بیشتری نسبت به بقیه اعضا هستند و مشترکات بیشتری نسبت به سایر اعضا دارند، هسته اولیه باشگاه را تشکیل دهند و در گام‌های بعدی با استفاده از دیپلماسی اقتصادی و رایزنی با نخبگان و با تاکید بر فرصت‌های مشترک همکاری، به‌تدریج سایر کشورهای تحریمی نیز به باشگاه بپیوندند.

زمینه ها و ابزارهای آمریکا برای اعمال تحریم

برای آنکه بتوانیم میزان تاثیر باشگاه تحریمی ها را بر تحریم های آمریکا ارزیابی کنیم، ابتدا باید ابزارهای آمریکا برای اعمال تحریم بر کشورهای مختلف و تاثیر بر اقتصاد جهانی را بشناسیم. امروزه سلطه آمریکا بر اقتصاد جهانی و جریانات تجاری و مالی دنیا این امکان را برای آن کشور به وجود آورده که دست به تحریم کشورهای غیرهمسو با خود بزند. اصلی ترین عاملی که موجب ایجاد این برتری اقتصادی برای آمریکا شد، دلار بود. از زمانی که دلار یعنی پول ملی آمریکا به عنوان ارز مرجع تجارت جهانی پذیرفته شد و بسیاری از کشورها از آن به عنوان ذخیره ارزی استفاده کردند، این مزیت برای آمریکا ایجاد شد که با سیاستگذاری داخلی بر روی پول ملی خود، بر روندهای تجاری و سیستم های مالی جهان تاثیر بگذارد. از جمله ابزارهایی که مکمل دلار برای تقویت سلطه اقتصادی آمریکا بود، پیام رسانی است به نام سوئیفت که برای ارسال و دریافت هرگونه پیام ارزی در بین واحدهای ارزی بانک های داخل کشور و بانک های خارج از کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد. از آنجا که عمده مبادلات مالی در این سیستم مبتنی بر دلار آمریکاست، وزارت خزانه داری آمریکا قادر است تمامی مبادلات دلاری انجام شده در این سیستم را در سطح جهان کنترل و حتی از انتقال پیام در برخی از مبادلات جلوگیری کند.

مجموع این ابزارها باعث می‌شود آمریکا به راحتی بتواند مبادلات کشورهای هدف تحریم خود را شناسایی کرده و با اعمال تحریم های مالی (نظیر مسدودسازی دارایی های دلاری، قطع سوئیفت، ممنوعیت ارائه خدمات مالی نظیر انتقال سرمایه و ….) و تحریم های تجاری (مانند ممنوعیت فروش نفت یا واردات تسلیحات) نه تنها کشور هدف بلکه کشورها، شرکت ها و اشخاصی را هم که به کشور هدف علیه تحریم های آمریکا کمک می‌کنند، تحت تاثیر تحریم های خود قرار دهد. از این رو بسیاری از نهادهایی که حتی هیچ کدام طرف دعوای آمریکا و کشورهای هدف تحریم نیستند، از ترس واکنش تحریمی آمریکا از ارائه خدمات به کشورهای تحریمی خودداری می‌کنند که نمونه آن را در عدم همکاری بانک های اروپایی با ایران حتی پس از اجرای برجام دیدیم.

باشگاه تحریمی ها؛ پدافندی علیه ابزارهای تحریمی آمریکا

با پی بردن به قدرت و سلطه اقتصادی آمریکا در جهان و ابزارهای آن برای تحریم و تاثیرگذاری بر اقتصاد کشورهای مختلف و اعمال تحریم های اقتصادی علیه کشورهای هدف، جایگاه باشگاه تحریمی ها در مقابله با این تحریم ها و آثار آنها روشن می‌شود. همان‌طور که در مقدمه ذکر شد، مهمترین نقش باشگاه تحریمی ها ایجاد ائتلاف میان اقتصاد کشورهای تحریم شده و تجمیع قدرت های اقتصادی آنان جهت مقابله با تحریم های آمریکاست. هنگامی‌که در فضای بین الملل، یک کشور به قدرت بزرگ اقتصادی در کنار قدرت های کوچکتر تبدیل شده و به ‌اصطلاح هژمونی یا سلطه اقتصادی شکل می‌دهد، هرچقدر قدرت های کوچکتر بتوانند با یکدیگر ائتلاف کنند و قدرت خود را افزایش دهند، به همان میزان از قدرت آن کشور مسلط کاسته می‌شود. بنابراین نقش باشگاه تحریمی ها این است که با ایجاد یک ائتلاف اقتصادی قدرتمند، اثرگذاری ابزارهای سلطه اقتصادی و اعمال تحریم آمریکا را محدود کرده و از این طریق قدرت اقتصادی آمریکا برای اعمال تحریم و اثرگذاری بر اقتصاد کشورهای تحریمی را کاهش دهند. اقدامی که شاید هیچ یک از کشورهای تحریمی به دلیل گستردگی ابزارهای قدرت اقتصادی آمریکا نتوانند به تنهایی آن را انجام دهند.

برای اینکه باشگاه تحریمی ها بتواند ابزارهای اعمال تحریم را از آمریکا بگیرد، راهکارهایی وجود دارد. اگرچه بعضی از این راهکارها قبلا در ابعاد محدودتری توسط کشورهای مختلف اجرا شده است، اما اجرای آنها در سطح کشورهای عضو باشگاه تحریمی ها و در قدم های بعدی شرکای تجاری این کشورها، تجربه جدیدی خواهد بود که در صورت اجرا، ضریب اثرگذاری آن ایده‌ها در مقابله با تحریم های آمریکا و محدود کردن تاثیر ابزارهای تحریمی را افزایش خواهد داد:

• انعقاد پیمان های پولی چند جانبه؛
• حذف سوئیفت و استفاده از پیام رسان مالی جایگزین؛
• ایجاد ابزارهای مالی جدید نظیر واحد پول مشترک برای کشورهای باشگاه؛
• ایجاد هم افزایی جهت جبران تحریم های تجاری آمریکا.

پی‌نوشت: یادداشت حاضر توسط سید محمدرضا موسوی، پژوهشگر اقتصاد سیاسی دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق(ع)، و امیرحسین عرب پور، پژوهشگر بازاریابی سیاسی بین الملل دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق(ع)، تحریر شده است. متن کامل این یادداشت را اینجا بخوانید.