تبیین الگوی نشاط در دوره وظیفه عمومی با استفاده از تجارب بین المللی

نشاط به عنوان یکی از احساسات ریشه ای، مثبت و یکی از ضروری ترین خواسته های فطری و نیازهای روانی انسان، نقش تعیین کننده ای در تأمین سلامت فرد و جامعه ایفا می ­کند. از آنجا که نشاط با خرسندی، خوش بینی، امید و اعتماد همراه است، نقش تسریع کننده ای در توسعه اجتماعی و سازمانی دارد. اساسا نشاط افزایی در هر سیستمی شامل مجموعه ای از تقویت کننده ها، مشوق ها، ابتکارات هدفمند، فعالیت های لذت بخش و انرژی آفرین است که موجب احساس مثبت به کار، اعتماد به خود، رضایت از زندگی و محیط کار و نبود احساسات منفی چون اضطراب و افسردگی می شود. ایجاد چنین احساسی در نیروهای نظامی مستلزم در اختیار داشتن الگویی از این تقویت کننده ها، ابتکارات و مشوق ها است که مجموعه مدیریتی نسبت به آن شناخت داشته و در آموزش نیروها به  کار بندند. ضمن آنکه باملاحظات زمینه اجتماعی و فرهنگی نیز هم­خوان باشد.

کلیدواژه: الگوی نشاط، دوره خدمت وظیفه عمومی، تجارب بین المللی

ضرورت و اهداف پژوهش

نشاط در بردارنده احساس عمیق و پایدار رضایت از زندگی، کار و خدمت است که در بستر زمان و شرایط اجتماعی و به صورت آگاهانه در فرد شکل می گیرد؛ یعنی فرد یا افراد با آگاهی از موانع و مصائب کار و زندگی، در خود احساس امید، سلامت، توانمندی و انرژی می کند؛ به نحوی که از قدرت لازم برای عبور از مسائل برخوردار بوده و می تواند نیروی سرزندگی و امید حاصل از نشاط را جهت توسعه و تعالی کار، تحصیل و تغییر محیط زندگی به سمت مطلوب هدایت نماید. مشاغل نظامی یکی از ده شغل پراسترس دنیا محسوب می شوند و فاکتورهای متنوعی چون مخاطرات جسمی، دوره طولانی دوری از خانواده و محیط اجتماعی، داشتن مسئولیت های دیگر شغلی، اجتماعی و خانوادگی به هم ریختگی روحی و ذهنی را در این دوره بیشتر می کند. ازاین رو با توجه به دغدغه ستاد کل نیروهای مسلح در ارتقای مقوله نشاط در دوره خدمت وظیفه هدف اصلی این پژوهش، تبیین نظری نشاط در دوره خدمت وظیفه عمومی و شناسایی الگوی عملی و تجربی در جهت افزایش نشاط دوره وظیفه عمومی با تکیه بر تجربه سایر کشورها و تناسب آن با محیط اجتماعی است.

تجارب بین المللی نشاط افزایی در دوره خدمت وظیفه عمومی

در این بخش از پژوهش به بررسی تجارب برخی کشورها درزمینه نشاط افزایی در دوره خدمت وظیفه عمومی پرداخته شده است.

ترکیه

در آموزش هایی که برای سربازان در ترکیه تدارک دیده شده است سه گانه «عشق به سرزمین پدری، ملت و دولت» از اهمیت کانونی برخوردار است. این آموزش ها در محیطی کاملاً مهربانانه و بدون اجبارهای مرسوم در فضای نظامی اجرا می شود. در کنار فرهنگ ملی و محیط سربازی نشاط آفرین، عامل مهم دیگری که منبع ایجاد شورونشاط در جوان ترک برای حضور در دوران خدمت است «خانواده» است. دوره سربازی در ترکیه اهمیت بسیار زیادی برای خانواده ها دارد. ارتش این مهم را به خوبی درک کرده، ازاین رو همراهی خانواده با سرباز برای ارتش ترکیه بسیار اهمیت دارد. این همراهی در برنامه های مختلفی مانند حضور خانواده ها در «مراسم سوگند» سربازان مدیریت می شود.

فنلاند

در فنلاند تغذیه سالم اولین شاخصی است که افزایش رضایت و نشاط از محیط سربازی را در کنار بهبود وضعیت سلامتی به همراه دارد. با مراقبت های بهداشتی باکیفیت بالا و رصد مداوم، تلاش می­شود زمینه های اختلالات روحی و روانی سربازان شناسایی و درمان شود. افزایش توانمندی های جسمانی و بدنی در اوقات فرح بخش فراغت نکته دیگری است که با افزایش احساس توانمندی جسمانی، بدنی و ذهنی، لذت و هیجان همراه است. بعلاوه «آموزش رهبری» در دوره خدمت یکی از مؤلفه های منحصربه فرد ایجاد نشاط در جوانان فنلاندی است. آنان با شرکت در دوره آموزش رهبری، مهارتهای ارزشمند رهبری و هدایت آینده کشورشان را به دست می آورند تا در زندگی آتی موفق تر بوده و در جامعه جایگاه ارزشمندتری کسب نمایند.

ایالات متحده امریکا

یکی از نکات نشاط افزایی در دوره سربازی آمریکا را می توان در خدمات روان شناختی به خانواده نظامیان ملاحظه نمود. نیروی نظامی آمریکا دریافته است بخشی از نشاط سربازان با وضعیت روحی خانواده آن ها مرتبط است؛ لذا خدماتی مرتبط با سلامت روان اعضای ارتش و خانواده های آن ها در حین و بعد از عملیات را در دستور کار دارد. آموزش «فرماندهان تحول آفرین» نیز یکی دیگر از زوایایی است که به نشاط دوران سربازی در آمریکا توسط فرماندهان کمک می کند. در این چارچوب فرماندهی و رهبری صرفاً یک اعمال قدرت نیست، بلکه برانگیختن پیروان بر اساس اهداف مشترک و رسیدن به سطح بالایی از رضایت و انگیزه و نفوذ بر پیروان مبتنی بر یک حس مشترک می ­باشد.

تدوین الگوی نشاط در دوره خدمت وظیفه عمومی

الگوی استخراج شده از تجارب بین المللی و نیز دانش نظری و زمینه فرهنگی شامل سه مفهوم اصلی «سربازی کریمانه»، «پشتیبانی خانواده» و «تصویرسازی رسانه» است که ساختار معنایی الگوی نشاط خدمت وظیفه عمومی کشور را تشکیل می دهند. در ادامه به بررسی هر یک از این موارد پرداخته می شود.

پشتیبانی خانواده

امروزه بنا به قضاوت ها و ذهنیت های منفی به جای مانده از گذشته، خانواده ها تصویر مطلوبی از مسئله خدمت وظیفه ندارند. یکی از راه هایی که از تجربه کشورها به ویژه ترکیه به دست آمده تغییر این ذهنیت از طریق همراهی محدود خانواده در نخستین روزهای شروع دوران خدمت است. از همین رو پیشنهادات زیر در این زمینه ارائه می شود:

• اجازه همراهی خانواده در هنگام اعزام سرباز به صورت مراسم جمعی؛
• همراهی خانواده در مراسم پایان دوره ادای سوگند و سردوشی؛
• اجازه مستندسازی و فیلم برداری.

تصویرسازی رسانه

یکی از روش های اصلاح نگرش های منفی و القائات یاس آور، استفاده از ابزار رسانه و مدیریت شناخت جمعی است. چراکه می تواند با ورود به یک مسئله اجتماعی از حباب های شناختی غیرواقعی پیرامون آن کاسته و واقعیات زیبا و ارزشمند آن را پررنگ نماید. درعین حال رسانه مهم ترین حوزه تولید نشاط و شادی در جوامع امروزه محسوب می شود. لذا موارد زیر در این مقوله پیشنهاد می شود:

• حساس نمودن ذهن فرماندهی سازمان خدمت وظیفه به جایگاه رسانه؛
• تأمین بودجه در سطوح مختلف برای ساخت برنامه؛
• ساخت برنامه های شاد ازجمله مسابقه و سریال با محوریت سربازان وظیفه و فرماندهان.

سربازی کریمانه (مفهوم مرکزی در الگوی نشاط)

برنامه ریزی بر مقوله شایستگی و کرامت مهم ترین عامل ایجاد نشاط و احساس رضایت در دوران خدمت وظیفه ایران است. لذا تمرکز بر روی مقوله شایستگی و کرامت مهم ترین عامل ایجاد نشاط و احساس رضایت در دوران خدمت وظیفه ایران است. این برنامه ریزی شامل توجه به مقولات زیر است:

• فرماندهی همدلانه: مجموعه ای از تحولات، اقدامات و تغییرات ذهنی، رفتاری و سازمانی در نحوه مدیریت و راهبری فرماندهان نظامی می تواند به افزایش احساس نشاط در دوره خدمت وظیفه کمک نماید. لذا در این زمینه پیشنهادات زیر ارائه می شود:
• آموزش مستمر فرماندهان در تقویت رویکرد کریمانه به شخصیت فردی و نظامی سربازان؛
• توجه به گفتگوی دوستانه و دوری از اقتدارگرایی کلامی؛
• شنیدن، بررسی و پذیرش ایده های سربازان.
• سرباز ماهر: یکی از محورهای کاهنده احساس نشاط و بهروزی در میان سربازان وظیفه، احساس بطالت و هدر رفت عمر و جوانی است. یکی از مهم ترین راه ها در این زمینه اهتمام به تربیت سرباز ماهر است؛ به نحوی که سربازان دوران خدمت را مرحله مهارت آموزی در دوران صلح و مقدمه ورود خود به بازار کار و تولید بدانند. لذا در این زمینه پیشنهادات زیر ارائه می شود:
• آموزش مهارت های شغلی و حرفه ای؛
• آشناسازی با مشاغل هوشمند؛
• اماده سازی برای ورود به بازار کار.
• یگان بهداشت روان: به نظر می رسد باتوجه به ظرفیت سربازان وظیفه با تخصص های مرتبط حوزه روانشناسی مانند روان پزشک، روان شناس، مشاور و مددکار؛ می توان سازمان دهی نیروهای ورودی را به نحوی انجام داد که در هر پادگان و مرکز آموزشی یگان و یا دسته ای شکل بگیرد که موظف به کنترل وضعیت روحی سربازان و نیز آموزش دانش و مهارت لازم در میان سربازان و حتی فرماندهان باشد. لذا در این زمینه پیشنهادات زیر ارائه می شود:
• پیگیری سوابق بیماری های روانی قبل از ورود به دوره؛
• ثبت سوابق خانوادگی از بیماری های حاد روانی و خودکشی؛
• آموزش موضوعات روان شناختی به فرماندهان و سربازان.

همچنین تغذیه سالم، اوقات فراغت ورزش محور، تقویت معنا در خدمت، آموزش رهبری و حقوق مکفی نیز از موارد دیگر مقوله های برنامه ریزی برای سربازی کریمانه هستند.

 جمع بندی

مراجعه به تجربه زیست سربازان و جوانانی که دوره خدمت را به پایان رسانده اند، مملو از گزاره ها و مضامینی است که غالباً محتوای انتقادی داشته و وضعیت نشاط و شادابی، رضایت و احساس امید و توانمندی سربازان را نامطلوب ترسیم می کنند. ازاین رو در این پژوهش پس از بررسی تجارب کشورهای آمریکا، فنلاند و ترکیه در ایجاد نشاط در دوره خدمت وظیفه عمومی، اطلاعات به دست آمده با توجه به بافت فرهنگی و ارزشی تلفیق شده و شبکه مضامین آن طراحی شد. درنهایت الگوی استخراج شامل سه مفهوم اصلی سربازی کریمانه، پشتیبانی خانواده و تصویرسازی رسانه است که ساختار معنایی مدل را تشکیل می دهند. دراین بین مهم ترین وزن بر عهده سربازی کریمانه قرار دارد که نشاط افزایی را در درون سازمان وظیفه عمومی دنبال می کند و دو مقوله دیگر یعنی خانواده و رسانه به عنوان مؤلفه های کمکی می تواند در کنار سازمان وظیفه به نشاط افزایی در دوره خدمت به صورت غیرمستقیم همراه شوند.

 این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری با همکاری راضیه مهرابی کوشکی، رسول نوروزی فیروز و ناهید کیانی و در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.