آسیب شناسی کسب و کار اکتشاف و تولید نفت در ایران

شرکت های تولید و اکتشاف (E&P) دارای سه توانمندی اصلی «مدیریت مخزن»، «مدیریت ریسک و پروژه» و «تامین مالی» هستند؛ از همین رو با اهرم ساختن آن ها می توان به مدیریت شبکه تامین کنندگان و حضور در بازارهای جهانی رسید. بااین حال ایران به عنوان یکی از غنی ترین کشورها ازلحاظ منابع نفت و گاز چنین شرکتی ندارد. اگرچه وزارت نفت تلاش هایی برای شکل دادن فضای کسب وکار اکتشاف و تولید انجام داده است اما همچنان آسیب هایی مانند عدم طراحی صحیح ساختار حکمرانی نفت، اولویت های وزارت نفت و نگرش های غلط و… وجود دارد که مانع از شکل گیری شرکت های رقابت پذیر E&P شده اند. مهم ترین راهکار غلبه بر این آسیب ها تفکیک و شفاف سازی سه نقش سیاستگذاری، رگلاتوری و تصدی گری است.

کلیدواژه: ایران، شرکت E&P، گاز، نفت

ضرورت و اهداف پژوهش

ایران یکی از بزرگ ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز شناخته شده در دنیا است، به طوری که در ذخایر نفتی و گازی به ترتیب در رتبه چهارم و رتبه دوم پس از روسیه قرار دارد. بیشتر ذخایر نفتی تثبیت شده در خشکی ایران که ۱۰ درصد ذخایر دنیا را تشکیل می دهند، در غرب کشور و به خصوص استان خوزستان قرار دارند. همچنین بخش عمده ذخایر گازی که ۱۷ درصد ذخایر دنیا را تشکیل می دهد نیز دریایی هستند و در خلیج فارس قرار دارند.

قراردادهای بالادستی صنعت نفت ایران نشان می دهد که این صنعت از گذشته تاکنون به دنبال جذب سرمایه گذاری خارجی و تعامل با شرکت های بین المللی نفت بوده است. در اسناد بالادستی مانند سند چشم انداز ۱۴۰۴، به توسعه هدفمند صنعت نفت با استفاده از تدابیری همچون «راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز و شناخت کامل منابع کشور» و «جایگزینی صادرات فرآورده های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی» اشاره شده است. شرکت های E&P توانایی مدیریت یکپارچه کشف، تولید و بهره برداری از منابع نفت و گاز را دارند. افزایش بازده تولید ایران در سال گذشته نشان دهنده پتانسیل فراوان کشورمان در حوزه بالادستی بود. درنتیجه، ایران نیازمند وجود شرکت های E&P است که بتوان از این شرکت ها جهت حضور در بازارهای جهانی استفاده شود.

بررسی وضعیت شرکت های اکتشاف و تولید معرفی شده توسط وزارت نفت نشان از وجود ضعف های اساسی در کسب وکار در حال شکل گیری اکتشاف و تولید نفت در ایران دارد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که چه عواملی پیرامون و درون شرکت های اکتشاف و تولید مانع از شکل گیری شرکت های رقابت پذیر و توانمند ایرانی در طول سالیان اخیر شده و چه راهکارهایی برای بهبود وضعیت ذکرشده قابل ارائه است.

بخش بالادستی و شرکت های E&P

صنعت نفت و گاز معمولا به سه دسته «بالادستی»، «میان دستی» و «پایین دستی» تقسیم می شود. بخش بالادستی، شامل جستجو برای کشف مخازن زیرزمینی نفت خام و گاز طبیعی، حفاری چاه و عملیات بعدی مربوط به استخراج این منابع است. شرکت های فعال در حوزه بالادستی به طورکلی مسئولیت اکتشاف، حفاری چاه، تولید و ترک چاه را بر عهده دارند و اصطلاحاً شرکت های اکتشاف و تولید (E&P) نامیده می شوند. فرایندهای جاری در یک شرکت E&P شامل اکتشاف (یافتن مخزن، مطالعات زمین شناسی و حفاری)، ارزیابی (برآورد هزینه، مطالعات مخزن و برنامه ریزی تولید)، توسعه (تأمین تجهیزات حفاری)، تولید (عملیات استخراج، افزایش ضریب بازیافت) و واگذاری (ترک مخزن) است.

توانمندی های کلیدی یک شرکت E&P

توانمندی های کلیدی یک شرکت E&P شامل سه بخش می شود.

• مدیریت مخزن: مدیریت مخزن، عبارت است از اتخاذ و اجرای بهترین تصمیم های ممکن که به شرکت های بهره برداری نفت و گاز کمک می کند تا به اهداف و تعهدات از قبل تعیین شده در مورد تولید برسد. فرآیندهای مدیریت مخزن شامل توصیف مخزن، اثبات مدل مخزن و عملکرد مخزن، عملکرد چاه و توسعه میدان می شود؛
• مدیریت ریسک: مدیریت ریسک شامل فرآیند برنامه ریزی مدیریت ریسک، شناسایی، طبقه بندی، ارزیابی ریسک، واکنش به ریسک و کنترل و اجرای برنامه مدیریت ریسک است. حوزه مدیریت ریسک تقریباً در همه ی استانداردها و روش های ارائه شده برای مدیریت پروژه موردتوجه است. با توجه به شرایط رقابتی شدید، پروژه های اجرایی با خطرهای زیاد روبرو هستند؛ لذا در صورت عدم شناسایی، آمادگی و برنامه ریزی قبلی، وقوع آن ها جبران ناپذیر خواهد بود، درنتیجه نقش مدیریت ریسک در این زمینه اثرگذارتر دیده می شود. شرکت های اکتشاف و تولید E&P به دلیل این که خود تولیدکننده، توسعه دهنده و صاحب میدان های نفتی هستند، معمولاً به پروژه هایی وارد می شوند که دارای ریسک بالا هستند و این ریسک را می پذیرند. به طورکلی ریسک های مهم در فرآیند اکتشاف و تولید این شرکت ها شامل را ریسک های قراردادی و اجرایی، تعهدات مالی، سیاسی و… هستند؛
• تأمین مالی: توان تأمین مالی پروژه هایی در اندازه های اکتشاف و تولید یکی از مهم ترین ویژگی های یک شرکت موفق محسوب می شود. این مسئله هم بر جذب سرمایه گذاران جدید و هم بر جایگاه شرکت در قراردادها و همکاری های بین المللی تاثیرگذار است.

موانع شکل گیری شرکت های اکتشاف و تولید E&P در ایران

۱۷ شرکت اکتشاف و تولید توسط وزارت نفت ایران شناسایی شده اند، اما هیچ یک از این شرکت ها باوجود توانایی در تبدیل به شرکت E&P، در حال حاضر با معیارهای معرفی شده برای یک شرکت E&P مطابقت ندارند. ازجمله این شرکت ها می توان به شرکت های پتروایران، نفت و گاز مپنا و کیسون اشاره کرد که تخصص این شرکت ها در EPC است؛ همچنین شرکت مهندسی و ساخت تأسیسات دریایی ایران و شرکت مدیریت طرح های صنعتی ایران پیمانکار عمومی هستند. ازجمله موانع شکل گیری این شرکت ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عدم طراحی صحیح ساختار حکمرانی نفت: مواردی چون «ناکارآمدی ساختار دولتی»، «محیط سیاسی نفت»، «عدم کارکرد مناسب نهادهای واسطه ای یادگیری و انتقال دانش و فناوری» از جمله این موانع هستند؛
• اولویت های وزارت نفت و نگرش های غلط: برخی از این عوامل، مواردی چون «عدم وجود برنامه رشد زنجیره ارزش بالادست نفت»، «عدم تعادل در اعتماد به توانمندی های بومی» و «استفاده از طرف خارجی» هستند؛
• قراردادهای نامناسب: مواردی چون «تمرکز بر مسائل مالی قراردادها»، «دست پایین داشتن طرف ایرانی در فرآیند همکاری» و «سطح یکپارچگی پایین دو طرف قرارداد» از جمله ی این قراردادها هستند؛
• استراتژی های ناصحیح شرکت ها: مواردی مانند «منفعل بودن شرکت ها و عدم برخورداری از استراتژی بلندمدت» و «عدم توان تأمین مالی شرکت ها» از جمله این استراتژی ها هستند.

راهکارهای حل مسائل و مشکلات بیان شده

راهکارهایی توسط کارشناسان حوزه نفت در مورد مسائل و مشکلات این حوزه، ذکر شده است عبارتند از:

• تزریق منطق اقتصادی به شرکت ملی نفت: بدین منظور شرکت ملی نفت باید از وزارت نفت استقلال پیدا کند. با خروج وزیر نفت از شرکت ملی، از نقش وزیر در عملکرد این شرکت کاسته می شود و ریسکپذیری این شرکت افزایش مییابد؛
• هدایت شرکت های ایرانی فعال در زنجیره ارزش نفت: بدین صورت که هر شرکت همسو با استراتژی های خود، موقعیتی منحصر بفرد برای خود تعریف کرده و کلیه فعالیت ها و اقدامات خود را جهت موفقیت در آن جایگاه طراحی نماید؛
• برنامه ریزی بلندمدت کسب وکار اکتشاف و تولید: دولت و وزارت نفت می بایست برنامه بلندمدت خود را در ارتباط با کسب و کار ERP در ایران مشخص سازند.
• اصلاح نحوه تعامل با شرکت های خصوصی و دولتی: وزارت نفت می بایست فضا را برای ورود و رشد شرکت های خصوصی فراهم کند و در مکانیزم غربال و انتخاب شرکتها برای پروژه های بالادستی تجدیدنظر نماید.

علاوه بر موارد گفته شده مواردی چون «سیر صعودی نقش شرکت های ایرانی در فرآیند همکاری»، «حرکت به سمت قراردادهای مشارکت در تولید»، «محتوای قراردادها در ارتباط با افزایش سهم داخل» و «ایجاد صندوق تأمین مالی پروژه های بزرگ نفتی» از دیگر راهکارها در این زمینه هستند.

جمع بندی

ایران دارای ذخایر نفتی و گازی بسیاری است. صنعت نفت نیازمند جذب سرمایه گذار خارجی و تعامل با شرکت های بین المللی است. برای جذب سرمایه و تعامل بهتر، نیاز به وجود شرکت های E&P در ایران است که پتانسیل کافی برای رقابت در سطح بین المللی برخوردار باشند. تلاش  های بسیاری در وزارت نفت برای شکل دادن فضای کسب وکار اکتشاف و تولید در ایران صورت گرفته که باعث غربال ۱۷ شرکت دارای پتانسیل تبدیل شدن به یک شرکت E&P شد. این شرکت ها برای خارج شدن از کسب وکار قبلی خود نیاز به سرمایه گذاری سنگین و شناخت نسبت به محدودیت ها دارند. این مسئولیت بر عهده سیاست گذاران است تا با شناخت این محیط، فضا را برای فعالیت این شرکت ها فراهم آورند. برای غلبه بر این مشکلات و محدودیت ها راهکارهایی از جمله برنامه ریزی بلندمدت کسب وکار اکتشاف و تولید اصلاح نحوه تعامل با شرکت های خصوصی و دولتی و… وجود دارد.

این مطالعه در اندیشکده حکمرانی انرژی و منابع ایران توسط سید علی حسینی در ۱۳۹۷ انجام شده است.