چالش ‌ها و راهکارهای رونق تولید صنعت سینما

رشد صنعت سینمای هر کشور به عنوان حوزه ای که هم از حیث اقتصادی، هم سیاسی اهمیت دارد، به عنوان یک صنعت استراتژیک در دستور کار قرار دارد. مهمترین دلیل کوچک ماندن سینمای ایران، فقدان بازار سینما در ایران است. سینمای ایران با وجود استعداد، سابقه تولید، نیروی انسانی و همچنین درخشش قابل توجه در جشنواره های سینمایی جهان، از حیث اقتصادی و تولیدی چشم انداز روشنی ندارد. در سال های اخیر با رونق گرفتن گیشه سینماهای کشور و افزایش فروش فیلم های ایرانی در سینماهای کشور امیدها به این حوزه افزایش یافته است. اما رونق گیشه سینماهای ایران به طور غیرمتوازن رخ داده و درنهایت به افزایش کمّیت و کیفیت تولید منجر نشده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر رونق بازار سینما، افزایش تولید فیلم و همچنین بهبود وضعیت کسب و کار سینمایی در کشورهای مختلف بیش از پیش مورد توجه سیاستگذاران فرهنگی قرار گرفته است. با وجود رشد نسبی آمار سینماروها در ایران طی چند سال گذشته، استعداد و نیروی انسانی قابل توجه، و همچنین افزایش سالن های سینمایی در کشور، تعداد تولید فیلم و همچنین تعداد فیلم های سودده در سینمای ایران هنوز اندک است. به رغم این وضعیت نامطلوب، سینمای ایران شهرت و محبوبیت جهانی قابل توجهی به خصوص در فضای سینمای جشنواره ای دارد. با این حال، هنوز نمی توان سینمای ایران را «صنعت سینما» نامید. از این رو با توجه به سابقه سینمای ایران و انتظاراتی که از حوزه در زمینه ایجاد اشتغال و رشد صنعتی وجود دارد، لازم است به «بازار سینما» توجه شود.

بازار سینما

«بازار» به معنای وجود یک نظام عرضه و تقاضای پایدار است که در نهایت به شکل گیری مصرف کننده و همچنین تداوم سود منجر می شود. وجود بازار سینما به معنای تداوم مراجعه مخاطب به سینما و همچنین افزایش کمیت و کیفیت تولید سینمایی است. بازار سینما در هر کشور از حیث اقتصادی و سیاسی برای خود آن کشور حائز اهمیت است. باید توجه داشت کشورهای صاحب سینما به طور فراگیری به تسخیر بازار دیگر کشورها نیز چشم دوخته اند. شکل نیافتن نظام عرضه و تقاضای پایدار در طولانی مدت باعث کوچک ماندن سینما و ناتوانی تهیه کنندگان از ورود به سرمایه گذاری های بلندمدت می شود.

رشد داخلی سینما در هر کشور نیازمند افزایش سرمایه گذاری در ساخت سالن سینما و تولید فیلم های باکیفیت است. در ایران سالیانه بین ۶۰ تا ۱۰۰ فیلم سینمایی تولید می شود. آمارهای داخلی خبر از صدور سالیانه ۷۰ تا ۸۰ پروانه مالکیت فیلم دارند. با وجود رونق اکران فیلم در سال های اخیر و افزایش جمعیت سینمارو در ایران، هنوز بسیاری شهرها در کشور سالن اکران فیلم ندارند. همچنین عدم توازن در توزیع مخاطب و اکران فیلم یکی از نکات قابل تامل در آمارهای مربوط به گیشه در سینمای ایران است. زیرا با وجود افزایش قابل توجه تعداد سالن های سینما در ایران طی این سال ها، رقم تولید فیلم در ایران افزایش چشمگیری نداشته است.

مهمترین موانع گسترش بازار سینما در ایران

اساسی ترین بحران سینمای ایران عدم شکل گیری «بازار سینما» است. در ادامه مهمترین موانع شکل گیری و گسترش بازار سینما در ایران شرح می شود؛

ورود بودجه دولتی بدون تداوم و نظارت

در سال های اخیر با وجود فاصله گرفتن نهادهای حاکمیتی از تولید فیلم، هنوز هزینه تولید برخی فیلم ها از طریق بودجه های دولتی و توسط نهادهای حاکمیتی تأمین می شود. این نهادها اغلب به صورت مقطعی و موقت و همچنین بدون سیاست معینی وارد تولید فیلم می شوند. این برخورد مراکز حاکمیتی در سینمای ایران، از آن جا که مراوده ای طولانی مدت و متعهدانه با بازار سینما ندارد، باعث بروز نحوی بی مسئولیتی در قبال مواردی چون «افزایش هزینه تولید»، «تولید آثار بی کیفیت سینمایی» و «عدم تعهد به اکران آثار» شده  است.

ورود بخش خصوصی بدون تعهد به بازار

در سال های اخیر به مدد استقبال مخاطب از سرگرمی سینما و افزایش توجه رسانه ها به سینما، برخی سرمایه های سرگردان سر از بازار سینما درآورده اند. بسیاری مواقع افراد یا شرکت هایی که وارد عرصه فیلم سازی می شوند یا به دنبال سود سریع و آسان هستند، یا پس از مدتی از این عرصه به صورت دلبخواه و بدون تعهد به عرصه دیگری مهاجرت می کنند. در نتیجه، این نوع سرمایه گذاری بازار سینما را وابسته به سرمایه های بیرونی کرده و هرگز شکل منسجم و پایداری به خود نمی گیرد.

وضعیت سینمای ایران

تهیه کننده در هر اثر سینمایی تعین کننده سرنوشت اثر است. فقدان نظام سرمایه گذاری پایدار در سینما باعث شده در طول زمان امر تهیه کنندگی مدام با فراز و نشیب و عدم ثبات روبه رو شود. از آنجا که بودجه تولید فیلم در ایران در اغلب موارد از منابعی خارج از سینما تأمین شده است، تولید فیلم به کیفیت آن وابسته نیست بلکه به روابط سیاسی و فرهنگی بیرون سینما میان تهیه کننده و مراکز و نهادها پیش رفته است. این امر درنهایت منجر به ایجاد نوعی نظام رانتی در تولید فیلم در ایران شده است که در آن، سینما و این سرمایه ها تعهدی نسبت به یکدیگر ندارند.

در بسیاری موارد روابط غیرساختاری یا رانت های دولتی، باعث عرضه آثار ضعیفی می شود. این آثار سطح سلیقه مخاطب را نیز پایین خواهد آورد و او را به سمت استقبال از آثار ضعیف، کلیشه ای و فاقد ارزش سینمایی می برد. این وضع تولید فیلم در ایران، باعث شده سینمای ایران در مسیر رشد خود بسیار کمتر از توان واقعی بالقوه پیش رود. لذا باعث شده است مخاطب معنادار در سینمای ایران، نظیر آنچه در برخی کشورهای بزرگ دنیا وجود دارد، شکل نگیرد.

پیشنهادها

پیشنهادهای راهبردی این پژوهش در جهت تحقق سیاست کلی «گسترش و بلوغ بازار سینمای ایران» به شرح زیر است:

تاسیس ساختار پایدار تولید فیلم یا کمپانی سینمایی

صنعت سینما در حال حاضر از بحران ورود بیش از اندازه پول های سرگردان خارج از سینما آسیب دیده است. برای بهبود این امر مهمترین راهبرد دولت، شریک کردن فیلمسازان در ساختاری است که تولید فیلم را از شکل انفرادی و مقطعی خارج می کند. در این زمینه از جمله راهبردهای موثر به صورت زیر است:

• ایجاد الزام قانونی برای تولید فیلم ذیل ساختار شرکت (کمپانی) فیلمسازی
• ترغیب و تشویق سرمایه ها در سینمای ایران به سمت تشکیل کمپانی های فیلمسازی
• قوانین حمایتی از حقوق مادی و معنوی آثار

ساماندهی سرمایه‎ های ورودی به سینمای ایران

از مهمترین راهبردها برای تولید فیلم، ضابطه مند شدن ورود پول به سینمای ایران است. همانطور که گفته شد، از مهمترین دلایل بی سامانی و وابسته ماندن تولید فیلم در ایران ورود بی رویه بودجه های دولتی در برهه های مختلف به صنعت سینما بوده است. در نتیجه، با اجرای طرح های راهبردی «نظارت و شفافیت مالی بودجه تولید فیلم» و «تعیین خط مشی عمومی برای ورود سرمایه های دولتی به سینمای ایران»، ساماندهی سرمایه های ورودی به سینما امکان پذیر است.

کشف و افزایش مخاطب سینمای ایران

راهبرد اساسی دولت در سینما باید افزایش مخاطب باشد. این راهبرد با کشف و درک مخاطب تازه در سینمای ایران ممکن خواهد بود. همچنین برنامه های اجرایی دولت در زمینه سینما می توانند به سمت افزایش راهبردی مخاطب سینما جهت دهی شوند. اقدامات پیشنهادی قابل توجه در این زمینه به شرح زیر است:

• جهت دهی یارانه دولتی به سمت بلیت سینما
• توجه به مخاطب شهرستان ها و تأسیس بازارهای منطقه ای فیلم در داخل کشور
• تولید فیلم به صورت بومی
• تأسیس بازارهای منطقه ای فیلم به صورت بین المللی

جمع بندی

آنچه در سینمای ایران در سالهای پس از انقلاب مشهود بوده، تلاش دولت در دوره های مختلف برای حمایت از سینما و همچنین رونق بخشیدن به تولید و افزایش مخاطب است. در دوره های متعدد انجام این تلاش ها توسط نهادهای مختلف باعث شده، آثاری درخشان و ماندگار در سینمای ایران تولید شوند که از حیث هنری و تجاری آن را اعتلا بخشیده اند. از مهمترین دلیل کوچک ماندن بازار سینما در ایران، می توان به عدم شکل گیری نظام پایدار عرضه و تقاضا اشاره کرد. به این ترتیب مهمترین وظیفه دستگاه سیاستگذار کمک و زمینه سازی برای ایجاد شکل نظام پایدار عرضه و تقاضا و حمایت از شکل گیری تضمین و اعتبار در بازار سینما خواهد بود.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و توسط سیدباقر نبوی ثالث در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.