محاسبه قیمت تمام شده تولید الکتریسیته و اصلاح یارانه انرژی الکتریکی

اهمیت و جایگاه انرژی در جهان امروز، متاثر از تنگاتنگی ارتباط سطح رفاه در جوامع بشری با سطح دسترسی  به انرژی، بر همگان مبرهن است؛ تا جایی که بسیاری از تحولات از تغییرات شرایط آب و هوایی گرفته تا برنامه ریزی های اقتصادی، تلاش برای پیشرفت علم و فناوری و حتی مناقشات سیاسی، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، ریشه در حوزه انرژی دارند. اهمیت انرژی در توسعه پایدار، عدم دسترسی آسان برای همگان و آلایندگی و محدود بودن منابع معمول انرژی، تعدادی از کشورها و نهادهای بین المللی را به سمت تولید و مصرف با بهره وری بالاتر و همچنین حذف یارانه انرژی سوق داده است؛ اما متاسفانه برخی از کشورها از جمله کشور ایران، به علت حاکمیت دولت ها بر منابع اولیه انرژی، هیچگاه نتوانسته اند به صورت پایدار با یارانه بالای انرژی مقابله کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

نقش انرژی الکتریکی در حیات امروز بشر بر همگان مبرهن است. از عواملی که امروزه بحث افزایش بهره وری و بهینه سازی مصرف انرژی در حوزه الکتریسیته را در صدر برنامه ریزی ها و برنامه ها و برنامه کاری مسئولان ذی ربط قرار داده است، زیان های هنگفت مالی ناشی از تولید انرژی است. در این راستا، صرف نظر از پرداختن به انگیزه کشورهای پیشرفته در تمرکز روز افزون بر مسائل خرد و کلان حوزه انرژی، مشتمل بر برنامه ریزی بهره برداری و برنامه ریزی توسعه سیستم های انرژی، برآورد یارانه بخش انرژی در کشور، خود به تنهایی در آشکارسازی اهمیت موضوع بهینه سازی و ارتقا بهره وری، کافی به نظر می رسد؛ چرا که، هزینه های هنگفت به بار آمده از از یارانه های مزبور، سال هاست صنعت برق کشور را از ترقی، توسعه و رقابت بازداشته است. در مطالعه حاضر، با در نظر گرفتن هزینه اجتماعی کربن، هزینه سوخت،و هزینه های سرمایه ای، به برآورد یارانه های بخش انرژی الکتریکی در سال ۱۴۰۱ در ایران، شناسایی مهم ترین موانع کاهش این یارانه و ارائه راهکارهای اجرایی جهت کاهش یارانه الکتریسیته در کشور پرداخته شده است.

وضعیت یارانه انرژی کشور

در هر کشوری که قیمت نهایی مصرف کننده انرژی از هزینه تمام شده تولید و انتقال آن صورت انرژی کمتر باشد می توان گفت یارانه انرژی وجود دارد. براساس تعریف آژانس بین المللی انرژی  (IEA)یارانه عبارت است از هرگونه اقدام دولت که هزینه های تولید را کاهش دهد، قیمت های دریافتی تولیدکنندگان را افزایش دهد و یا قیمت های پرداختی مصرف کنندگان را کاهش دهد. کشور ایران همواره در طی سال های گذشته از حیث میزان یارانه انرژی جزو رتبه های بالا بوده و هرگز نتوانسته طی یک برنامه مدون و سیاستگذاری صحیح میزان یارانه ها را در مقیاس بقیه کشورها کاهش دهد؛ چرا که میزان یارانه وابستگی زیادی به قیمت نفت دارد. با افزایش قیمت نفت، قیمت فرآورده های نفتی و گاز طبیعی افزایش یافته و چون در کشور ما قیمت انرژی در سمت مصرف وابستگی زیادی به قیمت جهانی نفت ندارد، میزان یارانه پنهان انرژی افزایش می یابد. 

اصلاح یارانه انرژی

با توجه به شرایط یارانه انرژی ایران، اصلاح یارانه انرژی باید به عنوان یک اقدام لازم الاجرا برای دولت تعریف شود. اولین گام برای اجرای اصلاحات مربوط به یارانه های انرژی، محاسبه مقدار این یارانه و پس از آن ارائه راهکار مطابق با شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هر جامعه برای کاهش این یارانه است. اندازه گیری دقیق میزان یارانه انرژی امری سخت است؛ بنابراین در جهان از روش های تخمین و یا از تعاریف استفاده می شود. عموما میزان یارانه در کشورهای مختلف براساس دیدگاه شکاف قیمت، مبتنی بر اختلاف قیمت برای مصرف کننده نهایی و متوسط هزینه های انجام شده (قیمت مرجع)، محاسبه می شود. عمده مسئله این تحقیق، محاسبه قیمت مرجع الکتریسیته در کشور با توجه به نوع تکنولوژی تولید، نوع سوخت مصرفی، شرایط انتقال، توزیع و محل مصرف است. میزان یارانه سوخت های فسیلی از قبیل نفت و فرآورده های آن از اختلاف قیمت جهانی و داخل کشور قابل محاسبه است و یارانه برق براساس قیمت تمام شده الکتریسیته در محل مصرف و بهای پرداختی مصرف کننده قابل اندازه گیری است. تجربه کشورهای پیشرفته و برخی از کشورهای موفق مانند مصر، امارات متحده عربی و … نشان می دهد که هرگاه سیاستگذاران اثرات مالی یارانه انرژی بر اقتصاد را به خوبی درک کردند، آن گاه اولین قدم برای اصلاحات در بخش یارانه های انرژی می تواند آغاز شود.

محاسبات یارانه انرژی الکتریکی ایران در سال ۱۴۰۱

در مطالعه حاضر، با در نظر گرفتن هزینه اجتماعی کربن، هزینه سوخت و هزینه های سرمایه ای، به برآورد میزان سوخت مصرفی هر یک از انواع واحدهای نیروگاهی متعارف در کشور به ازای هر کیلووات ساعت، پرداخته شده است. پس از آن، با در نظر گرفتن سال ۱۴۰۱، به عنوان سال نمونه، متاثر از تمایز قیمت ها و تغییر عوامل تاثیر گذار در این سال، ارزش واقعی هر واحد انرژی تولیدی، برآورد شده است. در نهایت، با در اختیارداشتن یا تخمین متوسط نرخ فروش به ازای هر تعرفه، اختلاف مابین ارزش واقعی و نرخ فروش محاسبه گردیده و بر اساس آن، در کنار میزان مصرف انرژی کشور در هر تعرفه، یارانه نهفته در بخش انرژی تخمین زده شده است. 

در سال ۱۴۰۱ مصرف  الکتریسیته در کشور در بخش های مختلف ۳۱۶۶۳۲ میلیون کیلووات ساعت، تولید ناویژه کل نیروگاه ها ۳۶۹۷۵۹ میلیون کیلووات ساعت، میزان صادارت الکتریسیته ۴۹۸۶ میلیون کیلووات ساعت و میزان واردات ۳۸۷۸ میلیون کیلووات ساعت بوده است. تحلیل اطلاعات بیانگر تلفات ۴۲۰۴۶ میلیون کیلووات ساعت از خروجی نیروگاه تا محل مصرف است. بررسی های انجام شده حاکی از وجود اختلاف فاحش مابین هزینه تمام شده با نرخ فروش انرژی الکتریکی در کشور و روند رو به رشد این اختلاف، در نتیجه رشد جهانی قیمت انرژی در جهان، رشد نرخ تورم در کشور و مهم تر از همه، رشد تقاضا است.

مهم ترین موانع برای کاهش یارانه انرژی الکتریکی در کشور

با توجه به قیمت تمام شده الکتریسیته را در کشور، مشاهده می شود که اختلاف قیمت تمام شده الکتریسیته در تمامی بخش های مصرف مانند صنعت، خانگی، کشاورزی و… با قیمت نهایی مصرف کننده زیاد است. همچنین شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور به نحوی است که آزادسازی قیمت الکتریسیته در بخش هایی از قبیل خانگی و تجاری امکان افزایش فشار اقتصادی بر قشر ضعیف جامعه را به دنبال دارد و حتی می تواند زمینه ساز آشوب و تنش های اجتماعی شود. در ادامه به برخی از موانع کاهش یارانه انرژی در کشور اشاره شده است:

• فقدان اطلاعات راجع به یارانه انرژی؛
• فقدان اعتماد به نفس کافی در مجموعه دولت و سیاستمداران؛
• نگرانی بابت اثرات مضر افزایش قیمت حامل های انرژی روی فقر؛
• مخالفت مافیا و گروه های برخوردار از یارانه انرژی؛
• شرایط اقتصادی ضعیف کشور.

راهکارهای اجرایی برای کاهش یارانه انرژی در کشور ایران

در کشور ما به دلیل وجود منابع نفت و گاز خدادادی، موجودیت یارانه انرژی برای حاکمیت و مردم قابل حس نیست. از سوی دیگر به دلایل متعدد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تمرکز بر روی افزایش قیمت الکتریسیته در شرایط کنونی امری غیرممکن است. بنابراین برای کاهش یارانه انرژی باید دنبال روش هایی بود که به صورت غیرملموس، میزان یارانه را کاهش دهد؛ در حقیقت سیاستگذاران باید به دنبال روش های تشویقی باشند که بارِ مالی برای حاکمیت ایجاد نکند. در این پژوهش پیشنهاد می شود یک قانون جامع و واحد در موضوع کاهش یارانه انرژی با سه محوریت زیر تشکیل شود:

• راه اندازی شرکت های خدمات انرژی با محوریت بهره وری انرژی؛
• توسعه انرژی های تجدیدپذیر پرپتانسیل؛
• ایجاد بازارهای خرید و فروش بهره وری و انتشار کربن.

جمع‌بندی

با توجه نقش انرژی الکتریکی در حیات امروز بشر و با توجه به شرایط یارانه انرژی ایران، اصلاح یارانه انرژی باید به عنوان یک اقدام لازم الاجرا برای دولت تعریف شود. بررسی های انجام شده در محاسبه مصرف الکتریسیته در سال ۱۴۰۱ حاکی از وجود اختلاف فاحش مابین هزینه تمام شده با نرخ فروش انرژی الکتریکی در کشور و روند رو به رشد این اختلاف، به دلیل رشد نرخ تورم در کشور و رشد تقاضا است. عواملی مانند فقدان اطلاعات راجع به یارانه انرژی، فقدان اعتماد به نفس کافی در مجموعه دولت و سیاستمداران و شرایط اقتصادی ضعیف کشور مانع کاهش یارانه انرژی در کشور می شوند؛ از این رو جهت کاهش یارانه الکتریسیته تدوین یک قانون جامع و واحد با سه محوریت راه اندازی شرکت های خدمات انرژی با محوریت بهره وری انرژی، توسعه انرژی های تجدیدپذیر پرپتانسیل و ایجاد بازارهای خرید و فروش بهره وری و انتشار کربن پیشنهاد می شود.

این مطالعه در اندیشکده تدبیر انرژی اتاق کرمان توسط موسی شیخ حسینی و فائزه عزیزالله خانی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است و به صورت سالانه به روز رسانی می گردد.