تولید دانش بنیان و اشتغال آفرین

یکی از مهمترین محورهایی که در سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی به آن توجه خاصی شده، پیشتازی اقتصاد دانش بنیان است. در همین راستا، مقام معظم رهبری ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش بنیان در منطقه را به عنوان یکی از اهداف اقتصاد مقاومتی دانستند. یکی از اموری که می‌تواند کمک کند که کشور به میزان تولید دانش بنیان و به تبع آن به تحقق اقتصاد مقاومتی دست پیدا کند، درک ضرورت تولید دانش بنیان در جامعه است. حوزه زیست فناوری و نانوفناوری، دو حوزه مهم و هایتک در اقتصاد دانش بنیان محسوب می‌شوند. حوزه‌هایی که ایران نیز مزیت خوبی در آن‌ها داشته است و می‌توان با یک انسجام بین سیاست های علمی و فناوری و سیاست های تجاری به بهره وری بالا و توسعه این زیست بوم جوان و پرظرفیت کمک کرد. از این رو در این متن سیاستی ابتدا به رابطه تولید دانش محور و اقتصاد مقاومتی پرداخته شده است سپس اهمیت و نقش آن در پیشرفت اقتصادی کشورها به خصوص نقش آن در اقتصاد ایران اهتمام شده است و در نهایت راهبردهایی برای حل چالش های تولید دانش بنیان آورده شده است.

اقتصاد دانش بنیان پایه اقتصاد مقاومتی

اقتصاد دانش بنیان از چندین کانال رشد اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد و منجر به تحقق اقتصاد مقاومتی می‌شود. کانال های اثرگذاری اقتصاد دانش بنیان بر تحقق اقتصاد مقاومتی عبارتند از:

• اقتصاد دانش بنیان باعث افزایش بهره وری منابع تولید می‌شود. افزایش بهره وری منابع تولید، باعث افزایش رشد اقتصادی و منجر به تحقق اقتصاد مقاومتی می‌شود.
• اقتصاد دانش بنیان باعث کاهش هزینه ها از طریق افزایش رقابت جهانی می‌شود و این امر باعث افزایش رشد اقتصادی و تحقق اقتصاد مقاومتی می‌شود.
• توسعه فناوری های ارتباطات و اطلاعات، هزینه های تبادل اطلاعات در تمام ابعاد اقتصاد را کاهش می‌دهد. کاهش هزینه های تبادل اطلاعات و امکان برقراری ارتباطات سریع، انگیزه فعالان اقتصادی را افزایش می‌دهد و این امر زمینه افزایش رشد اقتصادی و تحقق اقتصاد مقاومتی را فراهم می‌کند.
• اقتصاد دانش بنیان سبب افزایش درآمد می‌شود و این افزایش درآمد باعث افزایش تقاضا برای دانش و در نهایت این امر نیز منجر به رشد اقتصادی و تحقق اقتصاد مقاومتی می‌شود.

اهمیت اقتصاد دانش بنیان

اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که کاربرد دانش و اطلاعات در آن اهمیت بالایی دارد و تولید و توزیع، مبتنی بر آن شکل گرفته و سرمایه گذاری در صنایع با محوریت دانش مورد توجه خاصی قرار گرفته است. حرکت اقتصادها به سمت دانش بنیان شدن علاوه بر اینکه موجب افزایش توان رقابتی کشورها می‌شود می‌تواند در حوزه تجارت خارجی، ضمن ایجاد یک پایگاه اقتصادی در جهان به افزایش قدرت نرم کشورها کمک کند.

تولید دانش بنیان در ایران

اقتصاد ایران نیز در دهه‌های اخیر با تغییر نگاه، از اقتصاد مبتنی بر منابع به سمت اقتصاد مبتنی بر کارایی حرکت کرد. در این میان بود که کلیدواژه اقتصاد دانش بنیان در کشور رایج شد و نهادها و سیاست های متعددی مبتنی بر این موضوع شکل گرفت. بررسی و موشکافی نهادها و سیاست های صورت‌گرفته در این حوزه نشان می‌دهد که علی‌رغم توجه نهادهای بالادستی به موضوع اقتصاد دانش بنیان، رشد ایران عمدتا در موضوعات علمی و پژوهشی است و نقش محصولات هایتک در اقتصاد نمود کمتری دارد. سهم کالاهای صنعتی با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش افزوده صنعت در سال‌های اخیر تغییرات اندکی داشته است که نشان می‌دهد رشد علمی کشور منجر به افزایش سهم صادرات کالاهای با فناوری متوسط و بالا نشده است. موضوع صادرات کالاهای دانش بنیان نقشی اساسی در توان رقابت پذیری شرکت های ایرانی در بازار داخلی یا بازارهای صادراتی ایجاد می‌کند و لازم است نهادهای مربوطه به نقش نوآوری و فناوری به عنوان ایجاد زمینه های رقابتی توجه کنند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که یک انسجام بین سیاست های علمی و فناوری و سیاست های تجاری لازم است تا بتوان اثرات رشد کمی در تعداد بنگاه ها و افزایش تولید علم را در اقتصاد لمس کرد.

شرکت های حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین سهم را از بین شرکت های دانش بنیان به خود اختصاص داده‌اند. حوزه های سخت افزارهای رایانه ای، تجهیزات پیشرفته ساخت و تولید و محصولات پیشرفته سایر حوزه ها، بیشترین سهم را از بین شرکت های دانش بنیان دارند. یکی از دلایلی که تعداد شرکت های دانش بنیان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشتر از سایر حوزه ها است، رشد زیرساخت های بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در سالیان اخیر و هم چنین روند رشد جهانی این نوع از فناوری ها است. پس از فناوری‌های حوزه ICT ، بیشترین شرکت های دانش بنیان در زمینه فناوری های زیستی فعالیت می‌کنند که یکی از اولویت های توسعه فناوری در کشور در سالیان اخیر بوده است.

جمع‌بندی و ارائه راهبرد

در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، سیاست های علمی و فناوری از اولویت های تصمیم‌گیران بوده است و به‌خصوص در سالیان اخیر همواره در اسناد و سیاست های کلان بر رشد علمی و توسعه فناوری تاکید شده است. همچنین نهادهای مختلفی نیز جهت سیاستگذاری، برنامه ریزی و اجرای برنامه ها ایجاد شده است. در نتیجه جمهوری اسلامی ایران شاهد پیشرفت قابل‌توجهی در زمینه رشد علمی، آموزش عالی و پژوهش بوده است. بااین‌وجود، بسیاری از اهداف تعیین شده در چشم انداز و برنامه های توسعه محقق نشده است، این موضوع در زمینه تحقیق و توسعه، رشد تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا نمود بیشتری دارد. درصد هزینه های تحقیق و توسعه به کل ارزش افزوده بنگاه ها نه‌تنها مقدار کمی را در سال‌‌های اخیر به خود اختصاص داده است؛ بلکه در طول سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ روند کاهشی داشته است. هرچند تحریم های بین المللی در این سال‌ها باعث رکود صنایع کشور شده است؛ لکن این روند کاهشی می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که از اولین کاهش هزینه هایی که بنگاه ها در برخورد با مشکلات مالی انجام می‌دهند، امور پژوهشی و توسعه ای است. در این زمینه برنامه ریزی کوتاه و میان‌مدت برای تعیین سهم تحقیق و توسعه و ارائه مشوق به بخش خصوصی برای هزینه در این بخش می‌تواند راهگشا باشد. ایران نیازمند افزایش بهره وری، به‌روزرسانی صنایع و تقویت ظرفیت نوآوری است تا بتواند در زنجیره های ارزش جهانی نقش ایفا کند و صنایع بومی و سنتی را تقویت کند. سهم کالاهای صنعتی با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش افزوده صنعت در سال‌های اخیر تغییرات اندکی را تجربه کرده است که نشان می‌دهد رشد علمی کشور منجر به افزایش سهم صادرات کالاهای با فناوری متوسط و بالا نشده است. این موضوع نقش اساسی در قابلیت رقابت پذیری شرکت های ایرانی در بازار داخلی یا بازارهای صادراتی ایجاد می‌کند و لازم است نهادهای مربوطه به نقش نوآوری و فناوری به‌عنوان ایجاد زمینه های رقابتی توجه کنند.

پی‌نوشت: این یادداشت توسط رضا موسایی، دبیر دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید دانشگاه امام صادق (ع)، نوشته شده است.