راهکار و عوامل جلوگیری از سقط جنین

یکی از چالش های اساسی که کشورهای مختلف با آن مواجهه هستند پیری جمعیت است. ازجمله مهمترین پیامدهای جوامع پیر و سالخورده، کاهش جمعیت واقع در سن کار و در نتیجه کاهش رشد اقتصادی آن هاست؛ چرا که از طرفی بایستی هزینه هایی را برای اموری همچون بیمه ها، خدمات و مراقبت از سالخوردگان بپردازند و از طرفی پدیده سالخوردگی، احتمال مشارکت افراد در فرایند تولید را کاهش می دهد. پیری و سالخوردگی جمعیت عوامل متعددی دارد که ازجمله مهمترین آن ها بحران مجردها، عدم فرزندآوری متاهلان، مشکل ناباروری در زوج ها و سقط جنین هستند. زمان برای مقابله با تهدید پیری جمعیت محدود است و با سرمایه گذاری مطلق در مواجهه با بحران مجردها فرصت کافی از دست خواهد رفت.

ضرورت و اهداف پژوهش

عوامل متعددی همچون نیروی انسانی، منابع طبیعی، وسعت جغرافیایی، موقعیت راهبردی و توان نظامی در جایگاه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر کشور نقش دارند. از بین این عوامل، جمعیت و نیروی انسانی جوانی یکی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در رشد و پیشرفت کشورها و جایگاه جهانی آن ها است. با اینکه بالابودن سن امید به زندگی به عنوان یکی از شاخصه های سلامت و بهداشت در جوامع شناخته می شود و جمهوری اسلامی شاهد رشد چشمگیر این شاخص بوده است، اما در این وضعیت امکان مواجه با مسئله پیری جمعیت وجود دارد. مطالعات انجام شده در مورد زاد و ولد در کشور بیانگر این است که از سال های ۱۳۶۴ به بعد نرخ فرزندآوری در کشور شروع به کاهش نمود و در اواخر دهه ۱۳۶۰ این کاهش نرخ، سرعت چشمگیری به خود گرفت. با کاهش باروری از دهه ۱۳۸۰ به بعد، باروری در ایران در سطح تقریبا پایین تثبیت شده است که از پیامدهای آن افزایش نسبت سالمندی جمعیت در دهه های آتی خواهد بود. از این رو می توان با شناسایی عوامل پیری جمعیت و انجام عملیات های پیشگیرانه مانند افزایش میزان تولد، بخشی از این معضل را برطرف کرد. با توجه به محدودیت های زمانی و روند دستیابی به تولد، در کوتاه مدت مهم ترین عامل برای افزایش تعداد تولد، جلوگیری از سقط جنین است. از این رو در این پژوهش به بررسی عوامل و شبکه مسائل سقط جنین و ارائه راهکارهای حاکمیتی و مردمی جهت جلوگیری و کاهش سقط جنین پرداخته شده است. در این گزارش به بررسی، تحلیل و ترسیم شبکه مسائل سقط جنین عمدی با روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر گردآوری کتابخانه ای و مصاحبه با صاحب نظران خواهیم پرداخت.

آمار سقط جنین در جهان و ایران

براساس آمار سازمان بهداشت جهانی، هرساله در جهان ۴۰ تا ۵۰ میلیون سقط جنین اتفاق می افتد. در ایران پزشک قانونی تنها آمار رسمی مواردی که حکم به سقط جنین به صورت قانونی داده شده است را در اختیار دارد؛ آماری که حدود ۱۲ هزار مورد در سال است. اما نسبت به سایر موارد که عمده مسئله در سقط جنین را شامل می شوند آمار اطمینان بخشی در این باره وجود ندارد و آمارها به صورت تخمینی و تعمیم آماری صورت گرفته است. با توجه به اظهارات موجود در مورد سقط جنین، حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار از موارد سقط جنین مجوزدار است و توسط پزشکی قانونی انجام می شود. حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار مورد دیگر نیز سقط غیرارادی (به دلایلی چون حوادث، وضعیت جسمی مادر و …) است و بقیه آن سقط غیرقانونی و جنایی است.

ابعاد مختلف روند اجتماعی سقط جنین در جهان

موضوع سقط جنین در قرن بیستم ذیل مسائل و موضوعات مربوط به حقوق و برابری زنان در جوامع مختلف جهان مطرح شد و در برخی از کشورها موجب ایجاد دو قطبی و کشمکش های فراوانی حتی در بین خود زنان و مادران و حتی جریان های فمینیستی شد و ابعاد اجتماعی مختلفی را تحت تاثیر خود قرار داد. از این رو در ادامه به بررسی سقط جنین از ابعاد شرعی ادیان، حقوقی و جزایی، پزشکی، روانی و … پرداخته شده است:

• سقط از نگاه شرعی ادیان

در اسلام حیات انسانی یکی از ارزش های والا برشمرده شده است، از این رو از نظر اکثر مراجع تقلید و نیز قانون، سقط جنین جایز نیست، مگر در جنینی که دارای نارسایی ژنتیکی است، مشروط به اینکه سقط قبل از دمیده شدن روح در جنین باشد. در آیین زرتشتی نیز سقط جنین با قتل یکی دانسته شده است و پدر و مادر را به یک میزان مقصر دانسته است. همین نگاه در دین یهود هم وجود دارد و کسی که موجب سقط جنین در شکم مادر شود مستحق پرداخت دیه بوده و برخی مفسران یهودی برای سقط جنین مجازات مرگ حکم کرده اند. مذاهب مسیحی کاتولیک و پروتستان نیز سقط جنین را همیشه به عنوان یک گناه عنوان می نمایند.

• سقط از نگاه حقوقی و جزایی

در قانون مجازات اسلامی برای مادر و متخصصانی که با مراجعه مادر به آن ها اقدام به سقط جنین نماید مجازاتی تعیین شده است. بر این اساس مادری که خود اقدام به سقط عمدی کرده باشد، براساس ماده ۳۰۶ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ علاوه بر پرداخت دیه، محکوم به مجازات تعزیری نیز خواهد بود. همچنین ماده ۶۲۴ قانون تعزیرات متخصصینی که مبادرت به انجام سقط عمدی غیرقانونی می کنند، علاوه بر پرداخت دیه، به مدت دوتا پنج سال به حبس محکوم خواهند شد.

• سقط از نگاه پزشکی، طبی، روانی (عوارض)

سقط عمدی معمولا در شرایط غیربهداشتی و غیرایمن انجام شده و منجر به عوارض و عواقب بسیار شدید جسمی و روانی می شود. طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی، هر سه دقیقه یک نفر به علت عوارض سقط های عمدی جان خود را از دست می دهد و در باقی زنان نیز عوارض جدی و فراوانی هم چون خونریزی، سوراخ شدن یا ایجاد شکاف در رحم، عفونت های شدید و … مشاهده شده است.

بخش دیگر عوارض سقط عمدی شامل مسائل روحی و روانی ناشی از این کار می شود. نگرش های روحی خاص مثل مجازات شدن پس از سقط، احساس گناه، کشمکش و دعوا و کاهش روابط جنسی و … از عوارض معمول روحی و روانی سقط جنین می باشد.

عوامل و شبکه مسائل سقط جنین

متخصصانی که به بررسی آمار مسئله سقط جنین پرداخته اند در بررسی های خود از تجربه بارداری قبلی، خواسته یا ناخواسته بودن بارداری، فقدان امکانات محیطی و … به عنوان عوامل تاثیرگذاری بر سقط جنین عمدی نام برده اند. مسئله بالارفتن احتمال سقط از دو جنبه می تواند با تعداد فرزندان در موقع سقط ارتباط داشته باشد. یکی تاخیر در فرزنددار شدن و سن حاملگی است که خود را در نسبت سقط های مادران فاقد فرزند در موقع سقط نشان می دهد. از سوی دیگر به دلیل ایجاد نگرش «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تمایل خانواده ها به سوی تک فرزندی و یا دو فرزندی است و در حاملگی های بعدی اقدام به سقط جنین بیشتر می شود.

در بررسی مسئله سقط جنین از نظر تاثیر بارداری قبلی و تعداد فرزاندان نشان داده شده است که سقط عمدی در حاملگی اول و دوم قریب به ۹ و ۱۴ درصد و در حاملگی سوم،  چهارم و پنجم این میزان به ترتیب به ۳۱ و ۴۷  و بالاتر از ۴۵ درصد می رسد. در پژوهشی دیگر این میزان در مادران فاقد فرزند۲۰ درصد، در تک فرزندها قریب به ۳۹ و در دو فرزندی ها ۳۷ درصد برآورد شده است. هم چنین بررسی ها نشان داده است که سقط جنین در خانواده های کم درآمد ۵۳ درصد و در خانواده های پردرآمد ۴۷ درصد می باشد.

راهکارهای مردمی و حاکمیتی جهت جلوگیری از سقط جنین

با بررسی شبکه مسائل آشکار می شود نقش حاکمیت در جلوگیری از سقط در دو ساحت ایجابی و سلبی است؛ بدین گونه که در ساحت ایجابی، حاکمیت بایست با گفتمان سازی نگرش به جنین را به گونه ای تغییر دهد که تصور از جنین لخته خون بی جانی نباشد بلکه از جنین به عنوان فرزند و موجودی زنده تلقی شود. در ساحت سلبی، حاکمیت باید با وضع قوانین سخت گیرانه در برابر مراکز سقط جنین و داروهای سقط جنین با این گونه اقدامات مقابله کند. گروه های مردمی و جهادی نیز می توانند با برگزاری جلسات گفت و گو و کارگاه های مشاوره ای، نسبت به تبیین غیر اخلاقی و غیرانسانی بودن سقط جنین اقدام کرده و وجدان های خاموش را بیدارکنند.

جمع بندی

براساس آمار سازمان بهداشتی جهانی، هرساله در جهان ۴۰ تا ۵۰ میلیون سقط جنین اتفاق می افتد. هم چنین به طور میانگین سالانه ۳۵۰ هزار تا ۵۳۰ مورد سقط جنین در کشور رخ می دهد که از این میزان حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار مورد مجوزدار و توسط پزشکی قانونی، حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار مورد به صورت غیرارادی و باقی موارد سقط غیرقانونی و جنایی است. از جمله مهم ترین عوامل تاثیر گذار در سقط جنین می توان به تجربه بارداری قبلی، خواسته یا ناخواسته بودن بارداری، فقدان امکانات محیطی و… اشاره کرد. از این رو جهت مقابله با سقط جنین پیشنهاد می شود حکومت با وضع قوانین سخت گیرانه در برابر مراکز سقط جنین و داروهای سقط جنین تدابیرات لازم را اتخاذ نماید.

راهکار مردمی و حاکمیتی

با بررسی شبکه مسائل آشکار می گردد نقش حاکمیت در جلوگیری از سقط جنین در دو ساحت ایجابی و سلبی بدین گونه که در ساحت ایجابی، حاکمیت می بایست با گفتمان سازی نگرش به جنین را تغییر دهد به گونه ای که تصور از جنین لخته خون بی جانی نباشد بلکه از جنین به عنوان فرزند و موجودی زنده تلقی شود که ابزار آن فرهنگ سازی با استفاده از بسترهای حاکمیتی است. اما در ساحت سلبی حاکمیت می بایست با وضع قوانین سخت گیرانه در برابر مراکز سقط جنین و داروهای سقط جنین تدبیرات لازم را اتخاذ نماید.

نقش گروه های مردمی و جهادی در مقابله و جلوگیری از سقط جنین به مراتب پررنگ تر و مؤثرتر است چراکه در کشور ما سقط جنین در پوشش های متعددی اتفاق می افتد که می تواند قوانین را دور بزند و سقط عمدی را به سقط پزشکی تغییر دهد. در این زمینه گروه های مردمی می توانند باتربیت ناجیان و شبکه سازی آنها، به صورت شبکه ای مانع از سقط جنین شوند و از طرفی با گفتمان سازی غیراخلاقی و غیرانسانی بودن سقط جنین می توانند وجدان های خاموش را بیدار کنند.  

این مطالعه در اندیشکده موج توسط مهدی هاشم زاده با همکاری علی اصغر رضوانی، حجت حاجی کاظم و سعید اسماعیل دخت در سال ۱۴۰۲ انجام شده  است.