پیامدهای فرهنگی و اجتماعی ناشی از ویروس کرونا در ایران

شیوع ویروس کرونا نشان می دهد که چگونه یک مسئله بیولوژیکی می تواند به یک موضوع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تبدیل شود. ظهور کرونا در عصر فعلی از نقاط تحول ساز در تاریخ محسوب می شود و در آینده می توان این بخش از تاریخ را به عنوان دوران پساکرونا و پیشاکرونا تقسیم کرد. ویروس کرونا سبک زندگی افراد را متحول خواهد کرد و در جامعه اثرات روانی این پدیده قابل مشاهده خواهد بود. برخی از تغییرات سبک زندگی افراد، ناشی از این ویروس عبارت اند از: «گرایش بیشتر به فردگرایی»، «رونق دورکاری»، «گسترش کسب وکارهای مرتبط با فضای وب» و … . کرونا در بعد اجتماعی نیز روی همبستگی اجتماعی اثر گذاشته است.

کلیدواژه: کرونا، فرهنگ، اجتماع

ضرورت و اهداف پژوهش

شیوع ناگهانی کرونا از چین و گسترش آن به بیش از صد کشور، شوکی برای جامعه جهانی و به ویژه سیاستگذاران بهداشت در سراسر جهان بوده است. بسیاری از مسائل اجتماعی و اقتصادی با شیوع این بیماری گره خورده است. شوک ایجادشده از کرونا بسیار گسترده تر از موارد مشابه همین دسته از ویروس ها، است. شیوع خاص و سریع ویروس کرونا نشان می دهد که چگونه یک مسئله بیولوژیکی و اپیدمیولوژیکی می تواند به یک موضوع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تبدیل شود. سویه های مختلف اثرپذیری و اثرگذاری کرونا بر نظام فکری و الگوهای رفتاری انسان از چنان اهمیتی برخوردار است که موضوع های پژوهشی در رشته های مختلف علوم انسانی و دیگر علوم را جهت خواهد داد. در این پژوهش ضمن بررسی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی بحران کرونا، اقداماتی به منظور رفع آن ها ارائه شده است.

اثرات پاندمی کرونا در حوزه فرهنگی

ظهور کرونا در عصر فعلی را می توان به عنوان یکی از نقاط عطف و تحول ساز در تاریخ معرفی کرد که دوران پس ازآن می تواند متفاوت باشد و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی را دچار دگرگونی کند. چیزی شبیه رنسانس، انقلاب فرانسه، فروپاشی شوروی، انقلاب اسلامی ایران و …؛ بعدها می توان این بخش از تاریخ را به عنوان دوران پساکرونا و پیشاکرونا تقسیم کرد. شاید در نگاه اول اثرات اقتصادی، بیکاری، تعطیلی صنایع و خدمات و … این ویروس برجسته تر باشد که البته درست هم هست اما نباید فراموش شود که به موازات این تأثیرات باید به پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن هم توجه کرد که در آینده برجسته تر هم می شود. بدون شک کرونا سبک زندگی افراد را متحول خواهد کرد و در جامعه اثرات روانی این پدیده مانند خشم، افسردگی، استرس و … نمایان شده است.

از طرفی تغییرات ایجادشده در سبک زندگی افراد مانند توجه به رعایت بهداشت فردی، گرایش بیشتر به فردگرایی، کمرنگ شدن اجتماعات انسانی و رونق دورکاری به موازات وابستگی عمیق تر به فضای مجازی و استقبال بیشتر از خرید اینترنتی و گسترش کسب وکارهای مرتبط با فضای وب از دیگر پیامدهای کرونائیسم است.

اثرات پاندمی کرونا در حوزه اجتماعی

کرونا در بعد اجتماعی بیشتر روی همبستگی اجتماعی اثر گذاشته است. این اثرگذاری در بعضی موارد مثبت و در بعضی موارد نیز منفی بوده است. برای نمونه کمرنگ شدن مراسمات سوگواری، کاهش مراودات اجتماعی و … نتیجه منفی کرونا در همبستگی های اجتماعی بوده است. در مقابل مواردی مانند افزایش کمک های مردمی و پویش های مهربانی و … را می توان در زمره افزایش همبستگی اجتماعی قلمداد کرد. در ادامه برخی از اثرات بحران کرونا در حوزه اجتماعی ذکر شده است:

• دیپلماسی دیجیتالی در روابط بین الملل برای حل مسائل جهان؛
• امکان گسترش ناآرامی های اجتماعی در پساکرونا؛
• افزایش ضریب احتمالی بازنگری در قوانین جهانی برای تحقق مطالبات اجتماعی و حقوق شهروندی در بحران های آتی؛
• آسیب های عاطفی و روانی حاصل از انتشار ویروس و دوره قرنطینه خانگی.

اقدامات پیشنهادی به منظور رفع پیامدهای فرهنگی و اجتماعی ناشی از کرونا

در ادامه راهکارهایی به منظور رفع پیامدهای فرهنگی و اجتماعی ناشی از کرونا در ایران ارائه شده است.

• تقویت تاب آوری اجتماعی در بین آحاد مردم و صنوف مختلف؛
• بازبینی سیاست های دولت ها در حوزه های داخلی و خارجی در عرصه های سیاسی و فرهنگی؛
• ورود نهادهای مرجع و افراد تاثیرگذار و کاریزما در جهت دهی به رفتار مردم؛
• تأکید بر همگرایی ذهنی بین دولت و مردم در شرایط کنونی؛
• تمرکز بر تقویت فضای فرهنگی حواشی شهرها؛
• استفاده از تکنولوژی و نوآوری های علمی و دانشی برای رفع پیامدهای ناشی از کرونا؛
• تأکید بر جنبه های گروهی و نقش آفرینی گروه های مردمی ازجمله سازمان های مردم نهاد در آموزش همگانی؛
• استفاده از ظرفیت های رسانه و نقش آفرینی در دیپلماسی رسانه ای؛
• استفاده از امکانات مالی و تجهیزاتی سازمان های بین المللی؛
• استفاده از فرصت ویژه برای بازیابی رفتارهای اثرگذار به محیط زیست؛
• تزریق روحیه، آرامش و اعتماد ملی در قالب ارائه خدمات نظام به مردم در مقابل هجمه رسانه های ضدانقلاب؛
• فراهم کردن زیرساخت های فرهنگی و فناوری و ایجاد قوانین و مقررات رفتار فرهنگی؛
• بازسامان دهی نظام سلامت و بازبینی برنامه ی توسعه و سیاست گذاری خرد و کلان فرهنگی و اجتماعی در سطح ملی و محلی؛
• راه اندازی نهضت علمی-اجتماعی بین المللی در پرتو بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی؛
• استفاده از ظرفیت های رسانه ای-سینمایی کشور برای تغییر فضای برنامه های تلویزیونی به نفع محتوای جذاب و سرگرم کننده؛
• پایش مستمر رفتار و نحوه نگرش فرهنگی و اجتماعی مردم نسبت به اثرات بحران کرونا در جامعه مدنی و ارائه تحلیل های منطقی به سیاست گذاران؛
• نقش آفرینی اندیشمندان و صاحب نظران علوم انسانی در جهت پیش بینی منطقی و عالمانه و احصا راهکار برای مدیریت و یا کاهش پیامدهای منفی ناشی از ویروس کرونا؛
• برنامه ریزی مراکز آموزش تحصیلی و عالی در سطح زیرساختی و آموزشی تا اواخر سال تقویمی و سال آموزشی برای برقراری فرآیند آموزشی؛
• رفع اختلا ل های متعدد در عملکرد خطاب دینی، جریان ها و شخصیت های دینی و افراد ذی نفع در فعالیت های دینی در برخورد با بحران کرونا در ایران و جهان اسلامی؛
• استفاده از فرصت بحران کرونا برای بازسازی اعتماد ملی-اجتماعی در ایران و غرب آسیا توسط دولت ها و حاکمیت ها؛
• نقش آفرینی سازمان ها و هیئات مذهبی در ایجاد عدالت و همبستگی اجتماعی و معنوی از طریق کمک به همنوعان و افراد نیازمند؛
• نقش آفرینی سه کنشگر جامعه یعنی حاکمیت، گروه های مرجع و مردم در فرهنگ سازی رفتار شهروندی برای مقابله با کرونا؛
• تولید و نشر حداکثری انواع محتوا در ارتباط با همبستگی ایمانی و دفع و رفع بلایا؛
• راه اندازی و تقویت پویش های فراگیر در فضای مجازی؛
• برگزاری هیئات مذهبی و جلسات قرآنی با روش های جدید روز مانند هیئت های ماشینی؛
• تقویت ظرفیت های بیمه ای برای تمامی صنوف و شهروندان در جهت حمایت و ایجاد آرامش روانی و افزایش امید به آینده؛
• نقش آفرینی سلبریتی ها برای اثرگذاری اجتماعی و ایجاد انسجام در بین طبقات اجتماعی؛
• عملیاتی نمودن اصل اجتماعات همبسته برای ایجاد مقررات داخلی در مناطق شهری و روستایی؛
• برگزاری برنامه های مشاوره محور در رسانه ها برای مقابله با رفتارهای ناشی از اثرگذاری اجتماعی و فرهنگی کووید-۱۹؛
• توجه به نقش محوری زنان در مدیریت بحران های طولانی مدت برای کم اثر کردن این چالش؛
• حیاتی بودن جایگاه روشن تکنولوژی و وامدار بودن انسان به تکنولوژی؛
• رجوع شهروندان به مطالعه و اجبار به یادگیری و خواندن برای مقاوم سازی در برابر ویروس کرونا؛
• استفاده از اطلاعات مکانی، جنسیتی، سنی برای محققان برای برنامه ریزی و شناسایی مناطق غیربرخوردار و جهت دهی به رفتار عمومی و فرهنگی دولت ها؛
• مقابله با گسترش حس نفرت و ترس در بین اقلیت ها و نیز نقش پررنگ دولت ها برای عمومی سازی برند ویروس کرونا در جهان برای امن سازی روانی و فرهنگی مهاجرین؛
• پررنگ کردن شعارها و پارادایم هایی مانند عدالت اجتماعی، مساوات و شفافیت در مقابل مبارزه با نظام سرمایه داری در جوامع پیشرفته؛
• ارائه حمایت های اجتماعی به سالمندان.

جمع بندی

شیوع کرونا از چین و گسترش آن به بیش از صد کشور، برای جامعه جهانی مخصوصا سیاستگذاران بهداشت، شوک بزرگی محسوب می شود. در نگاه اول اثرات اقتصادی، بیکاری و … ویروس کرونا بیشتر به نظر می رسد   اما به موازات این تاثیرات باید به پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن هم توجه کرد که در آینده برجسته تر هم می شود. برخی از راهکارها در جهت رفع پیامدهای فرهنگی و اجتماعی ناشی از کرونا در ایران عبارت اند از: تقویت تاب آوری اجتماعی، تقویت فضای فرهنگی حواشی شهرها، تزریق روحیه و اعتماد ملی در قالب ارائه خدمات نظام به مردم، فراهم کردن زیرساخت های فرهنگی، تأکید بر جنبه های گروهی و نقش آفرینی گروه های مردمی و … .

این مطالعه در اندیشکده فاطر توسط یاور علی نیا در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.