طرح واگذاری بانک رفاه کارگران توسط تامین اجتماعی

بانک رفاه کارگران به عنوان بانک عامل سازمان تامین اجتماعی دارای ویژگی های حقوقی و اقصادی و  اجتماعی ویژه ای است. همچنین، این بانک کارکردهای بسیاری مانند تامین نقدینگی برای سازمان دارد. اما طبق مصوبه ای به نام طرح واگذاری که مجلس تصویب کرده است، سازمان تامین اجتماعی ملزم به واگذاری سهام بانک رفاه کارگران شده است. در خصوص واگذاری بانک نظرات مخالف و موافق بسیاری وجود دارد. مخالفان به تعامل پرمنفعت برای همه ذی نفعان و عدم فساد اشاره دارند. درحالی که موافق طرح واگذاری تعادل نامطلوب درحال حاضر را استدلال می کنند. از طرفی واگذاری سهام بانک دارای پیامدهایی مانند امکان شکل گیری انحصار در میان سهامدران جدید به ضرر کارگران، افزایش نارضایتی در میان بازنشستگان و ایجاد مشکلات مالی برای سازمان است.

کلیدواژه: طرح واگذاری، سازمان تامین اجتماعی، بانک رفاه کاگران

ضرورت و اهداف پژوهش

بانک رفاه کارگران به عنوان بانک عامل سازمان تامین اجتماعی و سپرده پذیر بخش قابل توجهی از جمعیت تحت پوشش سازمان، اهمیت دوچندانی نسبت به سایر بانک ها دارد. همکاری این دو مجموعه سابقه ای طولانی داشته و کارکردهای آن ها برای یکدیگر موجب تداوم این همکاری در طول سالیان دراز شده است. این همکاری مزایای فراوانی برای بسیاری از ذینفعان داشته است. مجلس سیاست واگذاری با هدف جلوگیری از انحصار منابع مالی در خدمت نهادهای حقوقی مشخص و توزیع ریسک تمرکز در نظام بانکی  را تدوین کرده است؛ لذا بررسی این مطلب که واگذاری بانک رفاه کارگران و خروج آن از مالکیت تام سازمان تامین اجتماعی، با توجه به ماهیت متفاوت آن از سایر بانک های مشمول قانون واگذاری، چه پیامدهایی در پی خواهد داشت بسیار حائز اهمیت است.

سازمان و بانک دریک نگاه

بانک رفاه کارگران که به دلیل نیاز سازمان به ابزار قدرت مالی، مدیریت وجوه و سرمایه گذاری و حفظ ذخائر، ارائه تسهیلات مالی به کارگران و شفافیت و نظارت بیشتر بر منابع مالی ایجاد شد، دارای برخی ویژگی هاست که آن را از دیگر بانک ها متمایز می کند. این ویژگی ها شامل ویژگی های حقوقی و اقصادی و  اجتماعی است. ویژگی های حقوقی و اقتصادی این بانک شامل ایجاد بانک با سرمایه سازمان،تعلق عمده گردش مالی به سازمان و بانک رفاه، بخشی از سرمایه بیمه پردازان می شود. از طرفی، پشتیبانی از نیروهای اجتماعی، تطابق پذیری با نیاز بیمه پردازان، ایجاد شعب براساس نیاز سازمان و اعتماد کارگران به بانک از جمله ویژگی های مهم اجتماعی بانک رفاه کارگران است.

از آنجایی که بانک رفاه کارگران متعلق به سازمان تامین اجتماعی است؛ می توان کارکردهای بانک برای سازمان را در ذیل عنوان کرد:

• ایجاد فضای مناسب برای بازنشستگان در شعب
• پرداخت به موقع تعهدات و سرمایه گذاری
• تامین نقدینگی سازمان
• بانک عامل سازمان در زمینه سرمایه گذاری
• اعطای وام های خرد و وام مسکن و خانه سازی
• مدیریت گردش مالی
• تامین مالی شستا

بررسی ها در مورد سازمان تامین اجتماعی نشان می دهد که نه تنها هیچ نهادی حق دخالت در استقلال مالی سازمان تامین اجتماعی را ندارد،  بلکه سرمایه گذاری و به جریان انداختن ذخایر بیمه شدگان نیز از وظایف اصلی سازمان تلقی می شود. مزایایی که سازمان تامین اجتماعی برای بانک رفاه کارگران دارد در زیر عنوان شده اند:

• تسهیل فرایندهای چانه زنی برای بانک
• رسوب سرمایه بیمه شدگان در بانک
• تامین مالی بانک و افزایش سرمایه
• جذب مشتری حقیقی و حقوقی
• نقش سرمایه گذارانه سازمان در بانک

استدلال ها درخصوص طرح واگذاری

مجلس طی مصوبه ای تعیین کرد که هیچ نهادی نمی تواند بیش از نهایتا ۳۳ درصد سهام بانکی در اختیار داشته باشد. به موجب این قانون، سازمان تأمین اجتماعی خود را با طرحی موسوم به واگذاری سهام بانک رفاه کارگران مواجه دید که مخالفان و موافقان خاص خود را دارد. مخالفان طرح واگذاری شامل تشکل های کارگری، تشکل های کارفرمایی، سازمان تامین اجتماعی، نماینده کارگی در مجلس و مدیران ارشد بانک رفاه کارگران بودند. از نظر مخالفان بانک رفاه بخشی از نظام تامین اجتماعی است. این نگاه باعث شده که موافقان واگذاری، آن ها را به فقدان دیدگاه بانکی و عدم توجه به سود و زیان مالی بانک متهم کنند.

از طرفی، بانک مرکزی، بدنه کارشناسی مالی بانک رفاه، سرمایه داران بالقوه خریدار سهام بانک، کمیسیون اقتصادی مجلس، سایر بانک ها و وزارت اقتصاد و امور دارایی از موافقان طرح واگذاری هستند. موافقان واگذاری عمدتا فاقد رویکرد اجتماعی و دارای دیدگاه بانک محور بوده و وضعیت فعلی و آتی بانک برایشان از اهمیتی دوچندان برخوردار است.

استدلال های مخالفان:

• تعاملی پرمنفعت برای همه ذی نفعان: شامل منافع اقتصادی و افزایش قدرت چانه زنی و قدرت یابی سازمان در نظام بانکی، تسهیلات برای بهبود کارکردهای بانک و منافع اقتصادی از طریق جذب منابع مالی سازمان و شستا، در بعد کلان جامعه و در بعد خرد کارگران و بیمه پردازان.
• عدم فساد و سهولت در همکاری میان این دو نهاد: از آنجایی که تعاملات از طرف نهاد نظارتی بر بانک ها زیر ذره بین بوده و در نتیجه سازمان نمی تواند هر خواسته ای را به بانک تحمیل کند. همچنین سهولت تعامل منفعتی برای کارگران و مستمری بگیران است.
• ریشه اصلی مشکلات، در جای دیگریست: بسیاری ریشه مشکلات را در مسائل مدیریتی و بدهی دولت به سازمان می دانند. لذا با واگذاری این مشکلات برطرف نمی شوند. زیرا سازمان مجبور می شود که مدام از بانک استقراض داشته باشد و نمی تواند بدهی های خود را با بانک تسویه کند.
• تناقضات حقوقی و قانونی: سازمان تامین اجتماعی به لحاظ قانونی نه خصوصی ست و نه دولتی؛ در حالی که این قانون شامل نهادهای دولتی می شود. از طرفی، از آنجایی که بانک رفاه در کنار بانک ملی بنابر قانون مصوب مجلس تاسیس شده است، نمی توان با آن همچون سایر بانک ها رفتار کرد.

استدلال های موافقان:

• تعادل نامطلوب: استقراض بی رویه سازمان از بانک در حالی که بدهی های پیشین خود را تسویه نکرده است. این امر باعث می شود که بانک صرفا به پیروی از دستورات سازمان بپردازد و نوعی قانونشکنی و زیر سؤال بردن استقلال بانک و تبدیل شدن بانک به صندوق سازمان است.
• ذی نفعان: از نگاه موافقان، در صورت اجرایی شدن طرح بانک می تواند شرکت های سازمان تامین اجتماعی را در ازای بدهی سازمان در اختیار بگیرد. از طرفی، بانک مستقل شده و فساد ناشی از پیروی از دستورات سازمان کاهش می یابد. با توجه به اینکه منفعت ها بیشتر شامل سازمان می شوند و نه کارگران، رابطه سازمان و سیستم بانکی وضعیت پایداری ندارد و با هروضعیت بحرانی در نظام بانکی، سازمان نیز آسیب می بیند. همچنین، سازمان اکثر تسهیلات بانک را از آن خود میکند، بانک دیگر قادر نیست به سایر مشتریان خود رسیدگی کند. لذا با اجرایی شدن طرح، مشتریان بانک بیشتر جذب بانک می شوند.

پیامدها و اثرات طرح واگذاری

اثرات واگذاری از دید مخالفان طرح شامل دو دسته اقتصادی و اجتماعی می شوند که در زیر عنوان شده اند:

• امکان شکل گیری انحصار در میان سهامدران جدید به ضرر کارگران
• حذف و یا کاهش نقش کارگران و بازنشستگان در مشارکت اقتصادی
• افزایش نارضایتی در میان بازنشستگان
• احتمال وقوع اعتراضات و شورش های اجتماعی
• از بین رفتن وجهه اجتماعی بانک
• اختلال در کارکرد نهادی سازمان
• ایجاد مشکلات مالی برای سازمان و عدم توانایی در تامین کسری نقدینگی

پیشنهادات مصاحبه شوندگان

عمده این پیشنهادات از زبان کسانی بیان شده است که مخالف جدا شدن بانک رفاه از سازمان تامین اجتماعی بوده و در این زمینه موارد اصلاحی یا جایگزین را مطرح کرده اند:

• اصلاح اساسنامه سازمان مبنی بر مشخص کردن جایگاه وزیر، مدیرعامل سازمان و سه جانبه گرایی واقعی به منظور افزایش نظارت و جلوگیری از دخالت دولت در ساختار سازمان و بروز فساد
• بازگشت به اساس نامه دهه ۴۰ و اهداف اولیه و تقویت رویکرد اجتماعی تعامل سازمان و بانک
• اصلاح رویکردهای مدیریتی در بانک رفاه برای دستیابی به سود اجتماعی
• تقویت سندیکاهای کارگری با پررنگ کردن نقش گروه های کارگری و تقویت سه جانبه گرایی به منظور کاهش فساد و دموکراتیک تر شدن فضای سازمان تامین اجتماعی
• توزیع سهام این بانک میان کارگران که از پیشنهادات یکی از موافقان واگذاری است
• افزایش سرمایه سازمان تامین اجتماعی در بانک رفاه کارگران برای ایجاد تعادل میان سهم سرمایه و استقراض

جمع بندی

با توجه به تصویب طرح واگذاری توسط مجلس، سازمان تامین اجتماعی خود را با واگذاری سهام بانک رفاه کارگران مواجه دیده است. از طرفی باتوجه به ویژگی های این بانک، کارکردها و منافع بسیاری برای سازمان دارد. از نظر مخالفان این طرح، بانک جزئی جدا نشدنی از سازمان است که تعاملی پرمنفعت برای دو طرف دارد. از طرفی از نظر موافقان طرح، با اجرای این طرح بانک مستقل می شود. اجرای این طرح پیامدهایی مانند افزایش نارضایتی در میان بازنشستگان و از بین رفتن وجهه اجتماعی بانک را به دنبال دارد. در این راستا، پیشنهاداتی نظیر « اصلاح رویکردهای مدیریتی در بانک رفاه برای دستیابی به سود اجتماعی»، « توزیع سهام بانک میان کارگران» و « افزایش سرمایه سازمان تامین اجتماعی در بانک رفاه کارگران برای ایجاد تعادل» عنوان شده اند.

این مطالعه در موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی توسط امیرعلی شریف محسنی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.