شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر تاب آوری اقتصادی شهر مشهد

امروزه تاب آوری اقتصادی به یک مفهوم رایج تبدیل شده است و توسط اقتصاددانان برای توضیح اینکه چرا اقتصادهای منطقه به طرز مختلف به شوک واکنش نشان می دهند، استفاده می شود. یک شهر تاب آور و مقاوم در برابر موانع، تنش ها و بحران ها، شهری است که مخاطرات آن شناسایی شده باشد و برنامه ریزی ها و اقدامات مناسب برای حفظ و حمایت از ابعاد مختلف زندگی مردم صورت گرفته باشد. همچنین افراد ساکن در آن شهر بر اساس ظرفیت ها و منابع، در کنار مدیران شهری و شهرداری ها در تصمیم گیری ها و طرح ها و برنامه ریزی های شهری مشارکتی فعال داشته باشند. از همین رو با توجه به تمرکز بالای جمعیت، سرمایه و دیگر ابعاد زندگی امروزی در شهرها، ضرورت تاب آور شدن کلان شهرها به ویژه شهر مقدس مشهد در برابر انواع مخاطرات بیشتر حس می شود.

کلیدواژه: تاب آوری، اقتصاد مقاومتی، مشهد

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه با افزایش مخاطرات طبیعی و انسانی و اثرات گسترده آن ها، نیاز به تاب آورتر شدن جوامع و دولت ها بیش ازپیش احساس می شود. این امر موجب شده که تاب آوری به یکی از بزرگ ترین چالش های ملی در عصر حاضر قلمداد شود. تاب آوری اقتصادی موضوعی در حال رشد در حوزه اقتصاد است؛ معنی تاب آوری بسیج توانایی های یک منطقه در مقاومت، بهبود و بازسازی خود پس از یک شوک اقتصادی یا زیست محیطی است. پیامدهای مخرب تحریم های بین المللی اخیر بر اقتصاد ایران نشان دهنده تاب آوری ضعیف حوزه های مختلف کشور به ویژه اقتصاد ملی در مواجهه با شوک های خارجی است. از سوی دیگر شهر مشهد با حضور میلیون ها نفر گردشگر و زائر و مسافر در سال و حدود سه میلیون نفر جمعیت که در این شهر سکونت می کنند، دارای موقعیتی ویژه در مقیاس ملی و همچنین جهانی است؛ بنابراین ارتقا استانداردهای شهری و پیشرفت و آبادانی آن در دیدگاه مدیریت شهری امری حیاتی و اجتناب ناپذیر است. از این رو لازم است تا عوامل و مولفه های موثر بر تاب آوری اقتصادی شهر مشهد شناسایی و الزامات مربوط با آن شناسایی و استخراج شوند تا شهرداری مشهد بتواند در حیطه وظایف و اختیارات خود در بهبود و ارتقا آن گام بردارد.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش از نوع کاربردی است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به شناسایی شاخص ها و عوامل موثر بر تاب آوری اقتصادی و ارزیابی میزان آن ها در شهر مشهد می پردازد. در این پژوهش ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه ای، شاخص ها و عوامل موثر بر تاب آوری اقتصادی در شرایط تحریم شناسایی و تعریف خواهند شد، سپس با استفاده از پرسشنامه ای در قالب فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، وزن نهایی شاخص ها به وسیله کارشناسان و متخصصان مربوطه تعیین می شود. در مرحله بعد مدل نهایی ارائه می شود. درنهایت الزامات افزایش تاب آوری بر اساس نتایج استخراج شده و بر اساس فرآیند سلسله مراتبی (AHP) ارائه می شود.

مؤلفه های موثر بر تاب آوری شهر مشهد و الزامات قابل اجرا

در این مطالعه برای ارزیابی تاب آوری اقتصادی شهر مشهد هم زمان از مصاحبه عمیق با خبرگان طرح و شاخص های موردنظر بریگوگلیو و همکاران بر اساس تحلیل محتوی استفاده شده است؛ اما ازآنجایی که اطلاعات برخی از شاخص ها در ارتباط با شهر مشهد و شهرداری مشهد نیستند و یا عملا امکان سنجش آن ها فراهم نمی شد، به ناچار تعدادی از آن ها حذف و یا شاخص های مشابه جایگزین شد. ازاین رو شاخص ها و مولفه هایی که مبنای ارزیابی تاب آوری اقتصاد شهر مشهد قرار گرفت به شرح زیر هستند:

الزامات فرهنگی – مذهبی

فرهنگ و مذهب چارچوب معتبر و پایداری برای افزایش میزان تاب آوری و درنتیجه ارتقا سلامت روان افراد فراهم می کند. ایجاد فرهنگ همکاری، تعامل و گفتگو میان شهروندان سبب افزایش تحمل پذیری و تاب آوری می شود. ازاین رو لازم است تا آموزش هایی در این زمینه به شهروندان داده شود تا سطح آمادگی افراد در مواجهه با بحران ها به ویژه از نوع اقتصادی آن افزایش یابد. به طور خلاصه الزامات فرهنگی-مذهبی که شهرداری مشهد به جهت تاب آورتر نمودن شهر مشهد از بُعد اقتصادی باید در برنامه ها و سیاستگذاری های خود در نظر بگیرد عبارت اند از:

• تهیه یک برنامه فرهنگی و آموزشی عمیق برای تقویت بنیه فرهنگی مردم شهر در مواجهه با شوک ها و بحران ها در جهت ایجاد روحیه هماهنگی، همیاری و نوع دوستی توسط معاونت فرهنگی شهرداری مشهد؛
• آموزش فرهنگ همدلی، استقامت، نوع دوستی، همکاری و مشارکت؛
• ارائه تبلیغات بلندمدت مؤثر در جهت ارتقاء روحیه بالا در مردم شهر برای آمادگی مواجهه با شرایط سخت اقتصادی.

الزامات اجتماعی

نیازهای اجتماعی آن دسته از نیازهایی هستند که در ارتباط با دیگرانی همچون دوستان، اعضای خانواده و جامعه مطرح می شوند؛ حمایت های اجتماعی می تواند با تقویت جریان رشد و کاهش اثر صدمات تاثیر انتخاب های نادرست در زندگی افراد، به توسعه تاب آوری اجتماعی کمک کند. ازاین رو ارائه برنامه هایی مانند برنامه هایی در جهت شادی شهروندان باعث ایجاد نشاط اجتماعی با رعایت موازین اسلامی و رویکردهای اخلاق مدار، محله گرایی، تقویت وحدت محلی و … به منظور ارتقای سطح سلامت اجتماعی شهروندان ضروری است؛ بنابراین به طور خلاصه الزامات اجتماعی که شهرداری مشهد به جهت تاب آورتر نمودن شهر مشهد از بُعد اقتصادی باید در برنامه ها و سیاست گذاری های خود در نظر بگیرد عبارت اند از:

• برنامه ریزی صحیح برای هم سو کردن مشارکت شهروندان در مواقع اضطراری؛
• کاهش نگرانی و استرس افراد آسیب دیده در پی حمایت های اجتماعی؛
• ایجاد اعتماد بین مسئولین و شهروندان.

الزامات اقتصادی

مولفه های اقتصادی بدون شک در میزان تاب آوری شهر تأثیرگذار است. در این راستا عواملی همچون استفاده از ابزارهای دیپلماسی جهانی بین شهری، ایجاد اعتماد بین شهرداری و مردم و شفافیت مالی شهرداری ها، توجه به منابع طبیعی و مدیریت ساخت و ساز، تقویت فرصت های درآمدزا و حمایت از سرمایه گذاری و کسب وکار و توجه به زیرساخت ها و داشتن شهر هوشمند زمینه سازی های لازم برای ارتقاء تاب آوری شهر را فراهم خواهد نمود؛ بنابراین به طور خلاصه الزامات اقتصادی که شهرداری مشهد به جهت تاب آورتر نمودن شهر مشهد از بُعد اقتصادی باید در برنامه ها و سیاست گذاری های خود در نظر بگیرد عبارت اند از:

• تخصیص منابع مالی بر اساس نیازهای ضروری اولویت دار و نه بر اساس درخواست معاونت برنامه ریزی؛
• تهیه و تنظیم نقشه کارشناسی و دقیق قبل از تخصیص اعتبار به طرح های عملیاتی؛
• جلوگیری و کنترل فساد مالی.

الزامات سیاسی

تئوری ها و مطالعات ثابت کرده اند که ناسازگاری میان جناح های سیاسی در حکومت ها هزینه آفرین است. ازاین رو برای اتحاد و مقابله با شوک های مخرب اقتصادی که به تمامیت کلان شهر مشهد وارد می شود لازم است تا جناح های سیاسی اختلاف سلیقه و نظرهای خود را کنار گذاشته و همگی یک هدف اصلی و آن هم توسعه و آبادانی و درنهایت تقویت بنیه اقتصادی شهر و شهروندان را در نظر داشته باشند. ازاین رو لازم است از اعمال سلیقه یا تصمیم گیری مدیران بر اساس سفارش اطرافیان یا جناح های مختلف پرهیز شود و طرح ها و برنامه ها صرفا بر اساس اقدامات کارشناسی دقیق صورت گیرد. به طور خلاصه الزامات سیاسی که شهرداری مشهد به جهت تاب آورتر نمودن شهر مشهد از بُد اقتصادی باید در برنامه ها و سیاست گذاری های خود در نظر بگیرد عبارت اند از:

• از بین بردن تضادهای عملیاتی و اجرایی در حکمرانی در بین جناح های سیاسی در جهت کاهش و از بین بردن هزینه و بارهای منفی آن در اقتصاد و برنامه های توسعه شهر؛
• پرهیز از عملکرد سلیقه ای شورای شهر در برنامه های بلندمدت و اجتناب از دنبال کردن برنامه های کوتاه مدت فردی؛
• تعیین نقشه سیاست گذاری کارشناسانه قبل از هرگونه اقدام عملیاتی لازم برای جلوگیری از اتلاف زمان و منابع.

الزامات حقوقی

نظرات کارشناسان مربوطه و همچنین برخی از مطالعات داخلی نشان می دهد که قوانین شهرداری در حوزه های متعدد دارای ابهامات و ایرادات اساسی است که در کنترل و اداره شهر و همچنین برنامه های شهر به ویژه در حوزه جذب سرمایه گذار خارجی اشکالاتی ایجاد کرده است. ازاین رو لازم است تا موارد زیر توسط شهرداری ها به ویژه شهرداری مشهد را در نظر داشته باشد تا زمینه ارتقا بهره وری عملکرد شهرداری مشهد فراهم شود:

• استفاده از کارشناسان حقوقی و خبرگان مربوطه در رفع موانع حقوقی دست و پاگیر
• تلاش در جهت الزام آور کردن قوانین اصلاح شده
• اصلاح و تقویت قوانین مربوط به حوزه سرمایه گذاری مربوط به شهرداری مشهد

جمع بندی

تاب آوری اقتصادی موضوعی در حال رشد در حوزه اقتصاد است؛ معنی تاب آوری بسیج توانایی های یک منطقه در مقاومت، بهبود و بازسازی خود پس از یک شوک اقتصادی یا زیست محیطی است. این امر موجب شده که تاب آوری به یکی از بزرگ ترین چالش های ملی در عصر حاضر قلمداد شود. شهر مشهد با حضور میلیون ها نفر گردشگر و زائر و مسافر در سال و حدود سه میلیون نفر جمعیت که در این شهر سکونت می کنند، دارای موقعیتی ویژه در مقیاس ملی و همچنین جهانی است؛ بنابراین ارتقا استانداردهای شهری و پیشرفت و آبادانی آن در دیدگاه مدیریت شهری امری حیاتی و اجتناب ناپذیر است. ازاین رو در این پژوهش شاخص ها و مؤلفه هایی که مبنای ارزیابی تاب آوری اقتصاد شهر مشهد قرار گرفت استخراج شد. این شاخص ها عبارت اند از الزامات فرهنگی – مذهبی، الزامات اجتماعی، الزامات اقتصادی، الزامات سیاسی و الزامات حقوقی؛ پژوهش حاضر به توضیح هریک از این الزامات پرداخته و نمونه هایی از هریک را ارائه نموده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد توسط مصطفی کریم زاده در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.