رویکردی انتقادی به گسترش اقتصاد لیبرال (آمریکایی) در سطح بین الملل
بررسی اهداف ایالات متحده از صادرات کالا با نشان تجاری مخصوص به خود به ایران و راهکارهای مقابله با آن
پس از پیروزی انقلاب اسلامی موج تحریم های اقتصادی از سوی ایالات متحده و هم پیمانانش علیه ایران سرازیر شد، ولی در فهرست تحریم های آنان بعضی از کالاهای مصرفی و لوکس از تحریم استثنا شد. امروزه بسیاری از کالاها و خدمات با نشان تجاری آمریکایی در بازار اقتصادی ایران حضور دارند. حال سوال اصلی آن است که علت اصلی این امر چیست و چرا ایالات متحده سعی بر ترویج و صادرات برخی نشان های تجاری خود در ایران حتی در ایام تحریم دارد؟ بررسی های پژوهش حاضر نشان میدهد که آمریکایی ها از صادرات برخی از نشان های تجاری خود به ایران، حتی در ایام تحریم، چند هدف اصلی را دنبال میکنند و هدف نهایی آنان ترویج اقتصاد لیبرال در کشور اسلامی ایران میباشد.
ضرورت و اهداف پژوهش
یکی از جرقه های فروپاشی دولت شوروی، ورود نشان تجاری «مک دونالد» به شوروی بود که تصاویر صف های صدها متری برای خرید محصولات مک دونالد در شوروی را در اذهان عمومی یادآور است. پس از ۱۴ سال مذاکره، بالاخره مک دونالد در ژانویه ۱۹۹۰ اولین شعبه خود را در روسیه افتتاح کرد. این اولین نشانه ورود فرهنگ و اقتصاد لیبرالی به جامعه کمونیستی روسیه بود. شاید نتوان فروپاشی یک سال بعد روسیه را ناشی از این تصمیم دانست، اما قطعا نفوذ اقتصاد لیبرالی در که نشان از گرایشات دولت مردان شوروی به آن بود و پذیرش ورود مک دونالد به این کشور نمادی بر آن معرفی می شد، آنقدر سهمگین اتفاق افتاد که یک سال بعد در سال ۱۹۹۱، اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید. ساده انگاری است که نقش واردات این برندها در شکل گیری گرایش ها و تبلیغات آنها در جهت فروپاشی شوروی نادیده گرفته شود.
با بررسی دقیق تر مشخص می شود که هر برند یک نماد است و همراه خود فرهنگ را یدک می کشد. حال در این میان سوال اینجاست که برندهای آمریکایی چه نمادی و چه فرهنگی را همراه خود سوغات به ایران آورده اند؟ متاسفانه در جامعه نخبگانی ایران به این موضوع به خوبی پرداخته نشده است. جلوگیری از رخنه اقتصاد لیبرال در اقتصاد ایران یک امر لازم است، چراکه ناکارامدی این نوع اقتصاد برای بسیاری از اندیشمندان خارجی و داخل محرز است و از سوی دیگر اقتصاد لیبرال اگر هم کارآمد باشد مناسب بافت اقتصادی ایران نیست و باید با آن مقابله کرد. از همین رو هدف این پژوهش، شناسایی شیوه گسترش اقتصاد لیبرالی از طریق نشان های تجاری و ارائه راهکارهایی برای مقابله با آن می باشد.
روش شناسی پژوهش
مصاحبه و مطالعه اسناد، دو روش شیوه جمع آوری در مطالعه کیفی می باشد. در پژوهش حاضر داده هایی گردآوری شده است که به طراحی مدل تحلیلی کمکی کرده باشد. به همین دلیل از داده های دست دوم جمع آوری شده توسط پژوهشگران مربوطه و اسناد تحلیلی و گزارشات واسطه در رابطه با این امر استفاده شده است. داده های مصاحبه مبنای مطالعات اسنادی قرار گرفته و آن را جهت دهی کرده است.
استراتژی های کلان آمریکا به منظور پیاده سازی اصول اقتصاد لیبرال
اقتصاد لیبرال، برآمده از مکتب لیبرال غربی است که شعار اصلی خود را آزادی سرمایه و آزادی تجارت قرار داده است. این اقتصاد از سه مبنای آزادی تملک (اصل مالکیت خصوصی به صورت نامحدود)، آزادی بهره برداری (مالکیت اموال به طوری که آزادانه به هر طریقی بتواند بهره برداری کند) و آزادی مصرف (تضمین آزادی مصرف) تشکیل شده است. طبق گفته جوزف نای ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم از سه استراتژی کلان جهت اعمال قدرت و تسلط خود بر جهان در راستای پیاده سازی اصول اقتصاد لیبرال استفاده کرده است:
- استراتژی نظامی: به موجب این استراتژی آمریکا با استفاده از ابزار نظامی و زور کشورها را وادار به پیاده سازی اصول اقتصاد لیبرال می نماید؛
- تغییر رفتار داخلی: به موجب این استراتژی مسئولین و مردم کشورهای هدف مورد تهدید قرار می گیرند. هدف از این استراتژی تلاش در جهت تغییر رفتار مسئولین آن کشورها می باشد تا بدون به راه اندازی جنگ های نظامی، رفتار کشور هدف را تغییر داد. از مهمترین این ابزارها جهت تغییر رفتار کشور هدف، تحریم می باشد؛
- به کارگیری قدرت نرم: رویکرد اصلی این راهبرد مجذوب سازی به سمت خود می باشد. قدرت نرم توانایی یک کشور در وادار کردن کشورهای دیگر به این که همان چیزی را بخواهند که او می خواهد، می باشد. راهکار این امر نیز از طریق جاذبه های فرهنگی و ایدئولوژیک که خود در اختیار دارد می باشد.
قدرت نرم و نشان های تجاری
اساسا از واژه فرهنگ در قاموس و عرف سیاست بین الملل به عنوان قدرت نرم یاد می شود و آنچه از محتوای کلمات اندیشمندان در توضیح واژه قدرت نرم برمی آید این است که قدرت نرم محصول و برآیند تصویرسازی مثبت جهت ارائه چهره موجه از خود، کسب اعتبار در افکار عمومی داخلی و جهانی توام با رضایت بر دیگران می باشد. یکی از هوشمندانه ترین اقدامات هر کشوری در عرصه بین الملل به کارگیری ابزارهای نرم در پیشبرد مقاصد و اهداف مدنظر است. در این خصوص برندسازی با قدرت نرم احاطه شده است. قدرتی که قادر است سرنوشت سیاسی و اقتصادی یک کشور را تغییر دهد. در این میان نباید از مفهومی به نام وابستگی برند غافل شد. به موجب این مفهوم، اعتماد، تعهد، رضایت و وفاداری مشتری به برند را تقویت می کند؛ مانند بسیاری از کالاها و نشان های تجاری آمریکایی در ایران.
اهداف ایالات متحده از صادرات کالا با نشان تجاری مخصوص به خود به ایران
شواهد و تحقیقات حاصله نشان میدهد که ایالات متحده از صادرات کالا با نشان تجاری مخصوص به خود به ایران، حتی در زمان تحریم، اهداف ذیل را دنبال میکند:
- تغییر وجهه خصمانه آمریکا در میان مردم: زمانی که برندهای آمریکایی به داخل ایران راه یابند و مورد استفاده مردم قرار بگیرند، آمریکا نه تنها با تحریم ها و رفتارهای خصمانه شناخته نمی شود، بلکه با کالاها و نشان های تجاری جدید نیز شناخته خواهد شد که باعث تغییر وجهۀ آمریکا در بین مردم می شود؛
- ترویج فرهنگ و سبک زندگی آمریکایی: اگر برندهای لباس آمریکایی در ایران وارد شود، نوع رفتارهای مردم را تحت تاثیر قرار می دهد و مردم به جای اینکه به رفع نیازهای خود فکر کنند به استفاده بیشتر از برندهای آمریکایی گرایش خواهند یافت؛
- ایجاد بحران ارزی: به وسیله واردات کالاهای لوکس به ایران، تتمه ارز حاصل از فروش نفت، از ایران خارج می شود و در نهایت ایران به بحران ارزی و کمبود ارز مواجه خواهد شد؛
- ایجاد اختلاف طبقاتی: از دیگر اهداف ایالات متحده از صادرات کالاهای لوکس به ایران، ایجاد حس اختلاف طبقاتی میان دهک های مختلف جامعه ایرانی است. به موجب این هدف، مردم دهک های پایین با تماشای کالاهای لوکس در دست ثروتمندان، اختلاف طبقاتی بیشتری را احساس خواهند کرد و این خود ممکن است به بحران های اجتماعی و یا ناامیدی مردم از بهبود اقتصادی منجر شود؛
- سودآوری برای شرکتهای آمریکایی: هدف دیگر صادرات کالا به ایران و دیگر کشورهای مورد تحریم، امتداد حیات اقتصادی برای بسیاری از شرکت های آمریکایی و سودآوری آن ها است؛
- زمین زدن تولید ملی و وابستگی اقتصادی: مهمترین ابزارها جهت رکود و شکست تولید ملی، واردات بی رویه کالاهایی است که مشابه آن در حال ساخت است. از آنجایی که مهمترین راهبردهای آمریکایی مقابله با شکوفایی اقتصادی کشورهای اسلامی است، صادرات کالاهای مصرفی و نه واسطه ای این راهبرد را برای آمریکا محقق خواهد کرد.
راهکارهای مقابله با ترویج اقتصاد لیبرال
در راستای مقابله با ترویج اقتصاد لیبرال در کشورهای اسلامی ازجمله ایران راهکارهایی ارائه شده است که به شرح زیر می باشند:
- عدم واردات محصولات با نشان تجاری آمریکایی: اقتصاد ایران به دلیل تحریم ها در تولید بسیاری از محصولات و خدمات خودکفا شده است و امروزه طرف مقابل است که خواهان فروش کالای خود در بازار ایران است. همچنین اصول تاکید شده در آموزه های دینی، پرهیز از الگو قرار دادن بیگانگان است؛
- عدم تبلیغات نشان های تجاری در رسانه ملی: با توجه به خودکفایی اقتصاد ایران در تولید بسیاری از محصولات، متاسفانه در برخی از موارد، کشور مجبور به واردات کالاهایی از کشورهای خارجی ازجمله آمریکا جهت پوشش نیاز داخلی می باشد. در این صورت بایستی از هرگونه تبلیغات محصولات با نشان تجاری آمریکایی در رسانه ملی جلوگیری شود؛ چراکه وجود آنها به معنای برتری و غلبۀ تفکرات آمریکایی و ایدئولوژی آنها بر تفکرات اسلامی و ایرانی می باشد؛
- جلوگیری از تولید محصولات داخلی با نشان تجاری آمریکایی: امروزه بسیاری از محصولات و خدماتی که در داخل ایران تولید می شود و مصداق اصلی تولید ملی می باشند، خود را در لباس نشان های تجاری خارجی در بازار داخلی نشان می دهند. صرف حضور این نشان ها در بازار ایران، نشان از حضور اقتصاد لیبرال آمریکایی با تمامی تبعات آن برای اقتصاد ایران می باشد؛ بنابراین از ترویج چنین نشان هایی حتی تولید شده در داخل نیز بایستی جلوگیری نمود.
جمع بندی
بعد از به وقوع انقلاب اسلامی در ایران، ایالات متحده و بسیاری از کشورها، موج اول تحریم ها علیه جمهوری اسلامی ایران را طراحی کردند و طی دفعات مختلفی به این تحریم ها افزوده شد. با وجود بسیاری از این تحریم ها، برخی از کالاهای ساخت و نشان تجاری آمریکا در ایران همچنان حضور دارند که این قدرت اثرگذاری نشان های تجاری بر فرهنگ مردم (لیبرالیسم) را نشان می دهد. بررسی های پژوهش حاضر نشان میدهد که آمریکایی ها از صادرات برخی از نشان های تجاری خود به ایران، حتی در ایام تحریم، چند هدف اصلی مانند «تغییر وجهه خصمانه آمریکا در میان مردم ایران» و «ایجاد بحران ارزی» را دنبال میکنند و هدف نهایی آنان ترویج اقتصاد لیبرال در کشور اسلامی ایران میباشد. در پایان نیز برای مقابله با ترویج اقتصاد لیبرال راهکارهایی مانند «عدم واردات محصولات با نشان تجاری آمریکایی» ارائه شده است.
این مطالعه در اندیشکده سیاست صنعتی و فناوری های نوظهور توسط سید حسین حسینی و به سفارش دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق علیه السلام در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
