تبیین نقش تحصیلات عالی در فرآیند ازدواج

با عنایت بر سیاست های کلی ابلاغ شده توسط رهبر معظم انقلاب در جهت «رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده، افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج، حمایت از زوج های جوان و توانمندسازی آنان در تامین هزینه های زندگی و تربیت نسل صالح و کارآمد»، موضوع اصلاح ساختار آموزش عمومی و عالی در راستای حمایت از قانون جوانی جمعیت و تقویت سبک زندگی اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دراین باره بخش آموزش عالی کشور با چالش های مهمی دست وپنجه نرم می کند که نیازمند بازنگری در ساختار محتوایی و زمان بندی آموزش عالی است. با توجه به آمارها، افرادی که تحصیل در مقطع بعدی را ادامه داده اند، نسبت به افرادی که در آن مقطع فارغ التحصیل شده و دیگر تحصیل را ادامه نداده اند، نرخ تجرد بیش تری دارند؛ لذا به تاخیر افتادن ازدواج دانشجویان به علت تحصیلات عالی، یکی از چالش های پربسامدی است که در این زمینه رخ داده و نیازمند توجه ویژه ای است.

ضرورت و اهداف پژوهش

طی سال های اخیر موضوع نزول نرخ رشد جمعیت و کاهش نرخ باروری تبدیل به مسئله مهم برای کشور شده است. در سال ۱۳۹۶ نرخ باروری کل ایران ۲/۰۷ بود و این مقدار در سال ۱۴۰۰ به ۱/۷۴ کاهش پیدا کرده است. تسهیل ازدواج و کاهش سن ازدواج نقش کلیدی در حل مسئله کاهش نرخ رشد جمعیت ایفا می کند. یکی از فرضیه های موجود درباره موانع ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج به دلیل ورود به پروسه تحصیلات عالی است. برخی کارشناسان معتقدند تحصیلات عالی باعث وابسته شدن اقدامات افراد در زندگی ازجمله ازدواج، به مدت زمان مقاطع تحصیلی شده است؛ به طوری که تمام کردن مقطع کارشناسی یا کارشناسی ارشد، برای بعضی افراد، لازمه ورود به مقوله ازدواج شده است. ازاین رو در این گزارش تلاش شده است با استفاده از آمارهای موجود، رابطه نرخ تجرد گروه های مختلف مردم و میزان تحصیلات آن ها بررسی شود.

رابطه نرخ تجرد و مقاطع تحصیلی گروه ها

در این گزارش، منظور از فارغ التحصیل یک مقطع افرادی هستند که در آن مقطع فارغ التحصیل شده و تحصیل را ادامه نداده اند. نمودارهای نرخ تجرد این گزارش از میانگین گیری ده ساله آمارهای نرخ تجرد طی سال های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۹ استخراج شده است و به طور مثال نرخ تجرد گروه سنی افراد ۲۰ ساله، میانگین نرخ تجرد آن گروه طی سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ است.

یکی از فرضیات موجود، بالا رفتن سن ازدواج با افزایش سطح تحصیلات عالی است؛ به طوری که در یک سن مشخص درصد تجرد کسانی که تحصیلات خود را ادامه می دهند بیشتر از سایرین است. با توجه به مطالعات انجام شده، در سن ۲۴ سالگی که حدودا برابر با میانگین سن ازدواج زنان کشور است، نرخ تجرد محصلان زن کارشناسی ۳۶ درصد بیش تر از فارغ التحصیلان زن کاردانی است که تحصیل را ادامه نداده اند. همچنین در این سن سهم مجردان از زنان فارغ التحصیل کارشناسی که وارد مقطع بعدی نشده اند، ۲۲ درصد بیش تر از سهم مجردان از زنان در حال تحصیل کارشناسی ارشد است.

با توجه به بررسی های انجام شده، نرخ تجرد مردان فارغ التحصیل کاردانی حدودا در سن ۲۱ سالگی از نرخ تجرد مردان محصل کارشناسی جدا می شود و کاهش فراوانی دارد. در ۲۸ سالگی که حدودا میانگین سن ازدواج مردان کشور است، سهم مجردان از مردان در حال تحصیل کارشناسی ۲۲ درصد بیشتر از سهم مجردان از مردان فارغ التحصیل کاردانی در کشور است. همچنین در این سن مردان محصل در مقطع کارشناسی ارشد ۱۳ درصد کمتر از مردان فارغ التحصیل کارشناسی ازدواج می کنند. اختلاف نرخ تجرد در میان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، کمتر از اختلاف نرخ تجرد میان فارغ التحصیلان کاردانی و محصلان کارشناسی است. دلیل آن می تواند این باشد که بخش قابل توجهی از وقت محصلان مقطع ارشد درگیر با تحصیل نیست.

مقایسه نرخ تجرد مجموع فارغ التحصیلان و محصلان یک مقطع با سایر مقاطع

بررسی ها نشان می دهد در بازه سنی ۲۲ تا ۳۴ سال، نرخ تجرد مجموع فارغ التحصیلان و محصلان مرد کاردانی، پایین تر از کارشناسی و کارشناسی پایین تر از کارشناسی ارشد است. به طوری که در سن ۲۸ سالگی این مقدار برای مقطع کارشناسی ارشد، ۱۸ درصد بیش تر از مقطع کاردانی است. همچنین نرخ تجرد در مقطع کارشناسی ارشد، ۸ درصد بیشتر از مقطع کارشناسی و مقطع کارشناسی ۱۰ درصد بیش تر از مقطع کاردانی است. بنابراین، سهم مجردان از مجموع مردان محصل مقطع ارشد و فارغ التحصیل مقطع ارشد، ۷۴ درصد است. این مقدار برای مقطع کارشناسی ۶۶ درصد و برای مقطع کاردانی ۵۶ درصد است.

همچنین مشابه مردان برای زنان نیز این مقدار در مقطع ارشد بالاتر از کارشناسی و در کارشناسی بالاتر از کاردانی است. لازم به اشاره است میانگین سن ازدواج زنان در کشور حدودا ۲۴ سالگی است؛ بنابراین در سنی که معمولا زنان کشور ازدواج می کنند، سهم مجردان از مجموع زنان محصل در مقطع ارشد و فارغ التحصیل در مقطع ارشد ۸۲ درصد است. این مقدار برای مقطع کارشناسی ۶۹ درصد و برای مقطع کاردانی ۴۸ درصد است.

مقایسه نرخ تجرد دانشگاه رفته ها و دانشگاه نرفته ها در میانگین سن ازدواج

طبق آمارهای موجود میانگین سن ازدواج مردان در سال ۹۹ حدودا ۲۷ سال و میانگین سن ازدواج زنان در سال ۹۹ حدودا ۲۳ سال است. ۷۳ درصد از زنان ۲۳ ساله کشور که وارد تحصیلات عالی شده اند هرگز ازدواج نکرده اند. در مقابل از میان زنان ۲۳ ساله کشور که وارد دانشگاه ها نشده اند، ۲۹ درصد هرگز ازدواج نکرده اند. این اختلاف ۴۴ درصدی نشان از این دارد که تحصیلات عالی مانعی جدی برای ازدواج زنان است.

از میان مردان ۲۷ ساله کشور که دانشگاه رفته اند، ۷۰ درصد هرگز ازدواج نکرده اند درحالی که این مقدار برای مردان ۲۷ ساله کشور که وارد تحصیلات عالی نشده اند، ۴۹ درصد است. این اختلاف ۲۱ درصدی می تواند نشان دهنده مانع بودن تحصیلات عالی بر سر راه ازدواج مردان باشد.

بررسی علل افزایش سن ازدواج به واسطه آموزش عالی

با توجه به رابطه آموزش عالی و تجرد افراد، می توان به بررسی ریشه های افزایش سن ازدواج در قوانین و ساختار فعلی آموزش عالی پرداخت. ساختاری که به میزان زیادی صلب است و ساعات زندگی افراد را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. با بررسی آیین نامه های آموزشی و برنامه های درسی تعدادی از رشته ها از گروه های درسی مختلف می توان به میانگین ساعاتی که فرد طی یک هفته مشغول به تحصیل است، دست پیدا کرد. میانگین هفتگی ساعات کلاس اجباری بدون احتساب کلاس حل تمرین برای کارشناسی مهندسی مکانیک دریکی از دانشگاه ها ۱۹.۸۷ ساعت محاسبه شده است (طی ۸ نیمسال). این عدد با توجه به تفاوت نوع و ساعت واحدهای درسی برای کارشناسی مهندسی معماری ۲۷.۷۵ ساعت محاسبه شده است.

همچنین طبق تعریف دوره های مختلف تحصیلی، لازم است در دوره کاردانی حداقل ۶۸ واحد درسی، کارشناسی پیوسته حداقل ۱۳۰ واحد درسی، کارشناسی ناپیوسته حداقل ۶۸ واحد درسی، کارشناسی ارشد بین ۲۸ تا ۳۲ واحد درسی و دکتری تخصصی ۳۶ واحد درسی گذرانده شود. پایان نامه برای دانشجویان کارشناسی ارشد و ارزیابی جامع و رساله برای دانشجویان دکتری تخصصی از مفاد ضروری این مقاطع تحصیلی است.

راهکارهای پیشنهادی

به طورکلی قوانین مرتبط با آموزش عالی قوانینی درهم تنیده هستند که در موضوعات گوناگون نظیر سربازی، اشتغال و ازدواج ریشه دوانده اند. اصلاح قوانینی که باعث به تاخیر افتادن ازدواج شده اند، در این برهه زمانی اولویت دارند و اقدامات کوتاه مدت و غیراساسی نمی توانند راه حل مسئله پیری جمعیت باشند و لازم است اقداماتی تحولی صورت پذیرد. در ادامه به برخی از موارد که می توانند منجر به انعطاف ساعات تحصیل شوند، اشاره شده است.

• بازنگری در واحدهای تخصصی ضروری و سرفصل های اجباری هر رشته و تلاش برای کاهش آن ها؛
• کاهش واحدهای عمومی با بازدهی پایین و جایگزینی آن ها با دوره های موقت اختیاری، مجازی یا خودخوان؛
• تغییر سقف و کف واحدهای اخذشده در یک نیمسال تحصیلی؛
• تغییر قوانین مربوط به میزان حضور دانشجویان در کلاس ها خصوصا کلاس های نظری؛
• افزایش سقف اخذ واحدها در ترم تابستانی؛
• اضافه شدن و اجرای دقیق قوانین مرخصی تحصیلی به نفع دانشجویان شاغل، متاهل و یا دارای فرزند؛
• افزایش امکان تحصیل به صورت مجازی در ساعات مختلف روز.

جمع بندی

طی سال های اخیر موضوع نزول نرخ رشد جمعیت و کاهش نرخ باروری تبدیل به مسئله ای مهم در کشور شده است. تسهیل ازدواج و کاهش سن ازدواج نقش کلیدی در حل مسئله کاهش نرخ رشد جمعیت ایفا می کند. طبق آمارهای به دست آمده، کسانی که بعد از فارغ التحصیلی از یک مقطع وارد مرحله بعدی نمی شوند، نسبت به کسانی که مقطع بعدی را شروع می کنند؛ نرخ تجرد پایین تری دارند. در سن ۲۳ سالگی (میانگین سن ازدواج زنان در کشور)، ۷۳ درصد زنان دانشگاه رفته مجردند و در همین سن ۴۹ درصد از زنان دانشگاه نرفته مجردند. همچنین در ۲۷ سالگی (میانگین سن ازدواج مردان در کشور)، مردان دانشگاه رفته، ۷۰ درصد و مردان دانشگاه نرفته ۴۹ درصد مجردند. با توجه به آمار فوق و ضرورت کاهش سن ازدواج در راستای افزایش نرخ رشد جمعیت، اصلاح ساختار زمانی و محتوایی آموزش عالی از طریق کاهش طول مدت تحصیل و منعطف کردن شرایط گذراندن دوره تحصیلی امری ضروری است.

این مطالعه در بنیاد سیاست پژوهی پیشرفت اجتماعی پدیدار توسط علیرضا دادگری در سال ۱۴۰۲ انجام شده است.