ابزارهای بازار سرمایه برای کاهش تنش ها و نوسانات بازار
بررسی انواع ابزارهای مالی موجود برای کاهش نوسانات بازار سرمایه و ارائه راهکارهای مقابله با چالش های سرمایه گذاری در صندوق ها
بیش از ۵۵ سال از تاسیس بورس اوراق بهادار تهران، به عنوان اولین بورس فعال در کشور که معاملات آن مبتنی بر اوراق سهام، به عنوان پایه ای ترین ورقه قابل معامله در بازار سرمایه است می گذرد. امروزه بورس های دیگری همچون «بورس کالا»، «بورس انرژی» و «فرابورس ایران» نیز در حال فعالیت می باشند. البته به کارگیری ابزارهای مالی دیگری چون «قراردادهای آتی» و سایر ابزارهای مالی در این بورس ها نیز امکان پذیر می باشد. به نظر می‌رسد ایجاد ابزارهای جدید مالی که علاوه بر «کسب بازده»، بر «مدیریت ریسک» نیز تمرکز دارند، از موضوعات مهمی است که در توسعه بازار مالی کشور نقش بسزایی داشته است.
ضرورت و اهداف پژوهش
بازار سرمایه در ایران، با نقدینگی بسیاری همراه بود و بسیاری از افراد که تا پیش از این دارای اطلاعات اندکی از سرمایه گذاری در این بازار بودند، با انگیزه هایی همچون حفظ ارزش پول های پس انداز شده خود در شرایط تورمی اقتصاد وارد این بازار شدند. رشد پرشتاب بورس، از سال ۱۳۹۸ آغاز شد و در سال ۱۳۹۹، بر سرعت رشد آن افزوده شد. با این حال، این اقبال گسترده و پرش های پی در پی شاخص کل بورس و همچنین رکوردهای دنباله دار آن تداوم نیافت. لذا لزوم استفاده از ابزارهای بازار سرمایه برای کاهش تنش ها و نوسانات بازار سرمایه ضروری به نظر می رسید. به همین دلیل در این پژوهش به تبیین چگونگی ایجاد ساختار منسجم در خصوص استفاده از این ابزارها برای کاهش نوسانات بازار پرداخته شده است. پس از بیان توضیحاتی درباره ابزارهای مالی، برای شناسایی و انتخاب مناسب ترین ابزاری که در بازار سرمایه ایران قادر است تا بیشترین کارایی را برای کنترل نوسانات فراهم آورد، شاخص های مهم و موثر معرفی و تعیین شده است.
روش‌شناسی پژوهش
هدف اساسی پژوهش حاضر شناسایی مناسب ترین ابزار بازار سرمایه در جهت کاهش تنش ها و نوسانات بازار است. در این راستا پس از انجام مطالعات مختلف از منابع متعدد و همچنین مصاحبه با ۱۰ نفر از کارشناسان خبره در این زمینه، شاخص های مهم ابزار مناسب در بازار سرمایه تعیین شده است. همچنین به منظور وزن دهی شاخص ها، از روش AHP استفاده شده است. با استفاده از روش Topsis نیز ابزارهای بازار سرمایه رتبه بندی شده اند.
ابزارهای مالی موجود برای کاهش نوسانات بازار سرمایه
بازار سرمایه بدون ابزارهایی شبیه ابزار مشتقه معنی و مفهوم واقعی بازار را ندارد. لازمه فعال بودن ابزارهای مالی، فراهم بودن زمینه لازم برای هر یک از این ابزارهاست که در سالهای اخیر تا حدود زیادی به آن توجه شده و فعالیت های خوبی در این زمینه ها صورت گرفته است. با وجود این ابزارها، نوسانات و تنش ها در آن بازارها تا حدود زیادی قابل کنترل می باشند. مهم ترین ابزارهایی که میتوان برای کنترل نوسانات بازار سرمایه نام برد عبارتند از: مصون سازی یا بیمه کردن صندوق های سرمایه گذاری، معاملات دو طرفه، فروش تعهدی، اختیار معامله، قراردادهای آتی و وثیقه گذاری که به بررسی ۳ مورد از آنها پرداخته می شود:
مصون سازی یا بیمه کردن (Hedging)
هجینگ سرمایه گذاری در بازارهای مالی عبارت است از به کارگیری استراتژی مناسب با استفاده از ابزارهای خاص برای جبران زیان ناشی از هرگونه حرکت پیش بینی نشده قیمت. هجینگ نوعی استراتژی مالی است که و معمولا توسط معامله گران حرفه ای مورد استفاده قرار می گیرد. داشتن یک دانش پایه از هجینگ امنیت سرمایه گذاری را بالاتر خواهد برد و تنش ها و ریسک نوسانات بازار را برای معامله گر کاهش خواهد داد.
صندوق های سرمایه گذاری
صندوق سرمایه گذاری، شرکتی است که وجوه سرمایه گذاران مختلف را جمع آوری و آن را در سهام، اوراق قرضه و… سرمایه گذاری کرده و پرتفوی مناسبی تشکیل می دهد. ترکیب منابعی که یک صندوق سرمایه گذاری در اختیار دارد، پرتفوی آن صندوق محسوب می شود. هر سهم صندوق سرمایه گذاری بیانگر مالکیت نسبی سرمایه گذار از منابع صندوق و سودی است که از آن منابع عاید وی میشود. صندوق های سرمایه گذاری از نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه هستند که فعالیت اصلی آن ها سرمایه گذاری در اوراق بهادار است.
استفاده از اختیار معامله و قراردادهای آتی
امروزه در بازارهای معتبر سرمایه در دنیا قراردادهای آتی و اختیار معامله به عنوان ابزارهای مدیریت ریسک از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند. در این گونه بازارها، معامله گران حرفه ای با بهره گیری از قابلیت های منحصر به فرد این ابزارها، به کنترل بسیار خوبی بر روی سرمایه گذاری خود دست یافته اند. آگاهی و شناخت از این گونه ابزارها و به کارگیری آنها در بازار سرمایه ایران، به بازیگران این بازار نیز امکان کنترل بهتر بر سرمایه گذاری خود خواهد داد. معاملات آتی بسیار شبیه به معاملات اختیاری می باشند. طرفین قرارداد در معاملات آتی همانند معاملات اختیار معامله توافق میکنند تا در زمان مشخص موضوع مورد معامله را با تعداد و قیمت معین معامله نمایند. یکی از مهم ترین تفاوت های قراردادهای آتی با قراردادهای اختیاری این است که در معاملات آتی برخلاف قراردادهای اختیاری ریسک موجود در این قرارداد بر عهده دو طرف قرارداد میباشد.
صندوق های سرمایه گذاری در ایران، انواع ساختار عملیاتی و مشخصه ها
صندوق های سرمایه گذاری با در نظر گرفتن سلایق سرمایه گذاران و دامنه ریسک پذیری آنان و به عبارتی به منظور پاسخگویی به خواست سرمایه گذاران مختلف با ساختارها و سازوکارهای متفاوتی شکل گرفته اند. این صندوق ها بر اساس نوع سرمایه گذاری و ترکیب دارایی ها و اهدافی که دنبال می کنند به ۱۴ دسته تقسیم بندی می شوند؛ که در ادامه به بررسی ۲ مورد از آن ها پرداخته می شود:
صندوق سرمایه گذاری با درآمد ثابت
این نوع صندوق ها بین ۷۰ تا ۹۰ درصد از داراییهای خود را در اوراق مشارکت سپرده بانکی، گواهی سپرده بانکی و سایر اوراق بهادار با درآمد ثابت سرمایه گذاری میکنند. باقی مانده دارایی های صندوق نیز به اختیار مدیر صندوق در بورس سرمایه گذاری می شود. این صندوق ها ریسک چندانی ندارند و سود تضمین شده ای را هم نصیب سرمایه گذاران می کنند.
صندوق سرمایه گذاری در زمین و ساختمان
صندوق های زمین و ساختمان سرمایه های کوچک اشخاص حقیقی و حقوقی را برای سرمایه گذاری در پروژه های بزرگ ساختمانی جذب میکنند و سود حاصل را بین صاحبین واحدهای صندوق تقسیم می کنند. فرآیند کاری این صندوق ها شامل چهار مرحله جمع آوری وجوه سرمایه گذاران، تخصیص وجوه به پروژه ساختمانی، فروش واحدهای ساختمانی پروژه و تخصیص سود بین سرمایه گذاران است.
آسیب شناسی صندوق های سرمایه گذاری در ایران
صندوق های سرمایه گذاری یکی از مهمترین سازوکارهای سرمایه گذاری در بازارهای مالی هستند که شرایط سرمایه گذاری در بازار سهام را از نظر ریسک و بازده برای سرمایه گذاران مختلف مساعدتر می کنند. این صندوق ها با ایفای نقش واسطه مالی، سرمایه گذاری افراد غیر حرفه ای را از حالت مستقیم به غیرمستقیم تبدیل کرده و مزایای متعددی را هم برای بازار سرمایه و هم برای سرمایه گذار فراهم میکنند. پیش از بررسی مبحث آسیب شناسی صندوق های سرمایه گذاری در ایران ابتدا باید به مزایای سرمایه گذای در این صندوق ها اشاره نمود:
- مدیریت حرفه ای مدیریت پرتفوی سرمایه گذارانی که به علت عدم تخصص یا زمان؛
- تنوع بخشی سرمایه گذاری در حجم وسیعی از دارایی ها و کاهش زبان سرمایه گذاری خاص با سود و عایدی حاصل از سرمایه گذاریه ای دیگر؛
- شفافیت و انتشار مستمر اطلاعات مشخص بودن سهم صنایع مختلف در سبد دارایی.
چالش های سرمایه گذاری در صندوق ها
علی رغم مزایایی که پیشتر به آن ها اشاره شد صندوق های سرمایه گذاری با مسائل و مشکلاتی مواجه هستند؛ که ضمن اشاره به ۲ مورد از مشکلات مذکور، راهکارهایی ارائه شود.
- جذب سرمایه گذاران جدید و حفظ سرمایه گذاران فعلی: یکی از ابتدایی ترین چالش های موجود بر سر راه صندوق های سرمایه گذاری جذب سرمایه گذاران جدید و حفظ سرمایه گذاران فعلی است. در این زمینه پیشنهاد می شود تا مدیران صندوق های سرمایه گذاری شاخص های کلیدی و مؤثر از قبیل نرخ بازده مناسب صندوق، تبلیغات جهت جذب سرمایه گذار و… بر رفتار سرمایه گذاران را شناسایی و بر اساس آن عمل کنند؛
- نقدشوندگی و تضمین آن:سازمان بورس و اوراق بهادار از سال ۱۳۹۲ استفاده از خدمات رکن ضامن نقد شوندگی در صندوق های سرمایه گذاری را اختیاری اعلام نمود، اما استفاده از این خدمات می تواند هزینه های اضافی را برای صندوق های سرمایه گذاری ایجاد کند.
توصیه های سیاستی جهت مقابله با چالش های سرمایه گذاری
در این بخش توصیه هایی برای مقابله با چالش های سرمایه گذاری ارائه می شود:
- وزارت امور اقتصادی و دارایی به عنوان متولی اصلی در حوزه بازار سرمایه، از طریق سازمان بورس و اوراق بهادار برای این که بتواند تنش ها را در این حوزه تعدیل نماید، باید با تشویق مردم به سرمایه گذاری در صندوق ها هم صندوق های سرمایه گذاری را به مردم بهتر بشناساند و هم این صندوق ها را گسترش داده و خواهان عملکرد بهتری از آن ها باشد؛
- در بازار سرمایه ایران صندوق های سرمایه گذاری با درآمد ثابت نسبت به سایر صندوق ها رشد بیشتری داشته است. در این زمینه پیشنهاد میشود تا علاوه بر اصلاح ساختاری موجود، با تسهیل قوانین و طراحی مشوق های لازم بستر مناسب به منظور توسعه صندوق های سرمایه گذاری دیگر فراهم شود.
جمع بندی
در این گزارش به منظور بررسی موضوع پژوهش ابزارهای مالی که برای کنترل نوسانات و تنش ها در بازار وجود دارند، معرفی و تبیین شده اند. مهمترین این ابزارها عبارت اند: از مصون سازی یا بیمه کردن، صندوق های سرمایه گذاری معاملات، دوطرفه فروش تعهدی استفاده از اختیار معامله و قراردادهای آتی، وثیقه گذاری جهت شناسایی. مناسب ترین ابزار که در بازار سرمایه ایران میتواند بیشترین کاربرد را برای کنترل نوسانات داشته باشد شاخص های مهم و مؤثر بر انتخاب ابزار مناسب در بازار سرمایه تعیین شده است. به منظور وزن دهی شاخص ها از روش AHP استفاده شده است. پس از بررسی نظر خبرگان و تجزیه و تحلیل اطلاعات از بین ابزارهای موجود صندوق های سرمایه گذاری رتبه نخست را به خود اختصاص داده است.
این مطالعه در پژوهشکده امور اقتصادی وزارت اقتصاد و دارایی توسط محمد برزوئی لموکی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
