نقش اندیشکده ها در تحقق اقتصاد دانش بنیان

گروه خبر جامعه اندیشکده ها؛ شعار سال ۱۴۰۱ گرچه مشحون از مفاهیم اقتصادی بود اما ابعاد غیراقتصادی مهمی را شامل می‌شد که  غفلت از آن‌ها، موجب الکن و ناقص ماندن اهداف اقتصادی آن می‌شود. در نوزدهمین میزگرد رادیویی با اندیشه ورزان، ابعاد غیراقتصادی شعار «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» را به غور و بررسی گذاشته‌ایم و نقش اندیشکده ها در تحقق این شعار را مرور کرده‌ایم. این برنامه به همت جامعه اندیشکده ها با حضور دکتر محمدرضا نجفی، مسئول اندیشکده علم و پژوهش اندیشگاه بیانیه گام دوم انقلاب و محمدطاهر صفرزاده، مدیر آموزش اندیشکده حقوق بشر و شهروندی دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۱، از رادیو سراسر اقتصاد پخش شده است.

شعار سال ۱۴۰۱ «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» چه ابعاد غیراقتصادی می‌تواند داشته باشد؟

نجفی: موضوع اقتصاد دانش بنیان و اهمیت شرکت های دانش بنیان که با تدبیر حکیمانه رهبر معظم انقلاب بود، در حوزه های متعدد علم و فناوری می‌تواند محل بررسی باشد. اما موضوع اقتصاد دانش بنیان تنها در سال ۱۴۰۱ مطرح و برجسته نشده است. رهبر حکیم انقلاب در ۹ اسفند ۷۹ در دیدار با اساتید دانشگاه امیرکبیر، لزوم بالارفتن توانایی های صنعتی کشور را به تناسب بالا رفتن سطح علم و تحقیق در کشور تاکید کردند و فرمودند «اینطور نباشد که در دانشگاه های ما تلاش فراوان علمی و تحقیقی به وجود آید اما در واقعیت کارکرد کشور تاثیری نگذارد. اینکه دانشگاهی ها در فضای مجرد بنشینند و تحقیق کنند و علم و فکر و تئوری به وجد بیاورند بدون اینکه با واقعیت ارتباط داشته باشد و صنعتی ها هم با تهیدستی از پیشرفت علم و صنعت ، کار صنعتی یا کشاورزی را به صورت ناصحیح و ناقص و عقب مانده پیش ببرند یک خسارت دوجانبه است. یعنی هم علم و تحقیق و هم واقعیت صنعت و کشاورزی و بقیه رشته های علمی صدمه می‌خورد». این نگاه که در سال ۷۹ مطرح شده است تاکنون که ۲۰ سال از آن می‌گذرد، در فرمایشات ایشان بارها تکرار شده است. رشته های علمی باید متصل به صنعت شوند. تاکید سال ۱۴۰۱ بر این موضوع، یعنی شرکت های دانش بنیان، نه تنها در حوزه اقتصاد بلکه در سایر حوزه ها محور شوند.

روحیه خودباوری می‌تواند یکی از ابعاد این شعار باشد. وقتی آحاد مردم بدانند فرزندان آن‌ها با تحصیلات دانشگاه می‌توانند مسال کشور را حل کنند، خودباوری افزایش پیدا می‌کند و اعتماد به نفس ملی را موجب می‌شود.

از سوی دیگر مسائل کشور ابعاد اجتماعی و فرهنگی نیز دارند که به واسطه فعالیت شرکت های دانش بنیان می‌توانند حل شوند. به طور مثال یکی از مسائلی که امروز در کشور مطرح است، مهاجرت نخبگان است. شرکت های دانش بنیان می‌توانند با بهره گیری از علم افراد و در نتیجه ایجاد تمکن مالی برای آن‌ها، مانعی برای مهاجرت نخبگان ایجاد کنند. یا طراحی عروسک و ساخت پویانمایی ها که فضای فرهنگی و ذهنی فرزندان ما را می‌سازد، در شرکت های دانش بنیان قابل ردیابی است. بنابراین من تصور می‌کنم مسائل فرهنگی نیز می‌توانند با بحث اقتصاد دانش بنیان حل شوند.

شما به درستی اشاره کردید که شعار سال ۱۴۰۱ نمی‌تواند صرفا اقتصادی باشد و ابعاد و جنبه های متعددی دارد. آیا تحقق این ابعاد، یک بحث مدیریتی است؟

نجفی: شعار «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» صرفا محدود به چند وزارتخانه مثل وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و دستگاه هایی که غالبا با حوزه صنعت مرتبط هستند، نمی‌شود. اساسا وزارتخانه ها، ماموریت های چند وجهی دارند. یعنی وزارت نفت صرفا ماموریت استخراج و فروش نفت و گاز ندارد. وزارت بهداشت تنها ماموریت ارائه خدمات بهداشتی و سلامتی به مردم ندارد. فضای مدیریتی کشور تاثیر مستقیم بر فضای عمومی کشور دارد. به صورت مصداقی وزارت صنعت باید برای ورود محصولات داخلی به چرخه بازار داخلی و زندگی روزمره مردم تلاش کند. به طور مثال خودروسازی ما یک صنعت دانش بنیان نیست. بنابراین میزان رضایت عمومی از آن پایین است. چراکه ما با یک کارخانه خودروسازی مواجه هستیم. دانش بنیان، آن شرکت یا سازمانی است که بخش تحقیق و توسعه دارد و نیازهای جامعه را به صورت علمی بومی سازی می‌کند.

اتفاقا در کارخانجات خودروسازی نیز بخش تحقیق و توسعه وجود دارد. پرسش اینجاست که نظام ارزیابی عملکرد نظام اجرایی کشور کجاست؟ بیش از ۲۰ سال است که طرح ها و تحقیقات گیربکس اتومات در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ما وجود دارد، اما همچنان با خارجی ها قرارداد می‌بندند و نظارتی هم روی این مورد نیست.

نجفی: دقیقا این موضوع باید آسیب شناسی شود. اولین مرحله در تحقق شعار سال، اعتماد کردن به نخبگان داخلی است. بسیاری از مهاجرت های نخبگان، بر اثر بی اعتمادی نسبت به آن‌ها صورت می‌گیرد. افزایش سطح رضایت عمومی منوط به اعتماد واقعی به نخبگان است؛نه اعتماد صوری و به خاطر گزارش دهی!

تاثیر این نوع نامگذاری ها بر سیاستگذاری های کشور را چگونه می‌بینید؟ تاثیرش بر زیست بوم اندیشکده ای کشور چگونه است؟ آیا نظام ارزیابی از اثربخشی، کارآمدی و پایداری این فعالیت ها وجود دارد؟

صفرزاده: اگر بخواهیم به صورت مصداقی از تاثیر شعار سال بر سیاستگذاری های کشور صحبت کنیم، باید به سیاست های برنامه های توسعه اشاره کنم. سیاست های برنامه های پنجم، ششم و هفتم توسعه و توصیه های مقام معظم رهبری که گل سرسبد این بیانات در شعار سال متبلور می‌شود، بر روی یک رویکرد اقتصادی متمرکز است و درواقع مشکل اساسی نظام را مشکل اقتصادی عنوان می‌کنند. علیرغم این مهم، سیاستگذاری های کشور در بحث توسعه، متمرکز بر اقتصاد نیست. یک علت آن، برنامه ریزی جزیره ای کشور است.به طور مثال برای قوه قضائیه و حوزه های حقوقی یک برنامه نوشته می‌شود، برای حوزه امنیت برنامه ای دیگر، برای حوزه اقتصاد همینطور. این باعث می‌شود که ارتباط برنامه های حوزه های متعدد کشور با هم مشخص باشد. درحالیکه وقتی اولویت کشور اقتصاد در نظر گرفته شده است، در تمامی حوزه ها و مرتبط با سایر حوزه ها، باید اقتصاد در اولویت باشد. یعنی شما برنامه های قضائی و حقوقی را نیز باید بر اساس اولویت های اقتصادی کشور تدوین کنید. بنابراین همراهی و هماهنگی بخش های متعدد حکمرانی در تحقق شعارهای سال مهم است.

در محور دوم سوال باید در نظر داشت که اساسا اندیشکده در ایران یک مقوله نوین است و قدمت آنچنانی ندارد. با توجه به اینکه این پدیده، وظیفه تصمیم سازی دارد؛ می‌تواند تاثیری بر تصمیم گیری های کشور داشته باشد.

درخصوص ارزیابی فعالیت ها در راستای تحقق شعار سال، باید در نظر داشته باشیم که چالش اصلی نظام حکمرانی کشور، ضعف در نظام ارزیابی و نظارت است و غایتی که در این زمینه در نظر گرفته شده است، محقق نشده است. بنده اطلاع دارم که در این زمینه تلاش های قابل تقدییری صورت گرفته است اما ضعف ها و آسیب ها همچنان وجود دارد و فقدان یک برنامه دقیق و مدون در این زمینه را گوشزد می‌کند.

جایگاه اقتصاد دانش بنیان در حل مسئله و موضوع تولید و اشتغال چیست؟

نجفی: در سال ۷۹ به اولویت های اقتصادی اشاره شده است. اما نامی از شرکت های دانش بنیان در میان نیست. به تدریج این بحث به معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری وارد می‌شود. پس از آن سیاست های کلی علم و فناوری و سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی را داریم. در تمامی این موارد، اشاره به اقتصاد دانش بنیان شده است با این مضمون که شرکت های دانش بنیان باید در جهت رفع موانع آن حوزه گام بردارند. بنابراین یکی از مهمترین اثرات دانش بنیان شدن اقتصاد کشور، اشتغال زایی وسیعی است که برای نخبگان و تحصیل کرده های ما اتفاق می‌افتد و یکی از بزرگترین معضلات کشور ما که اشتغال تحصیل کرده ها به فعالیت هایی غیر از تخصص و رشته تحصیلیشان هست، برطرف می‌شود.

این بحث، پرسشی ایجاد می‌کند: آیا در طول این سال‌ها نمی‌توانستیم انتخاب افراد برای مسئولیت های متعدد را بر اساس تخصص رعایت کنیم و شایسته سالاری و شایسته گزینی را سرلوحه انتخاب ها قرار دهیم؟

نجفی: یکی از معضلات کشور این است که ریل گذاری مناسب و پیگیری درخصوص سیاست های مورد تاکید رهبر انقلاب وجود ندارد. چه‌بسا افرادی در سطح وزیر و معاون هم پیگیر باشند اما مجموعه ساختارهای اداری یا وزارتخانه‌ها چنین دغدغه ای ندارند. یعنی افراد به استقلال کشور اعتقاد دارند و برای آن تلا شمی‌کنند اما به طور جدی بر استفاده از نخبگان داخلی متمرکز نیستند. بلکه نگاه ها و امیدهایشان به سمت بیرون بوده است.

آیا می‌توان اندیشکده ها را نوعی از شرکت های دانش بنیان به حساب آورد؟

صفرزاده: اندیشکده، یک کانون فکر یاست که در تعریف رسمی سه ویژگی دارد. نخستین ویژگی، استقلال از دستگاه های حاکمیتی است. یعنی وابسته به نهاد حاکمیتی نباشد. دومین ویژگی این است که حول مسائل و سیاست های کلان و حاکمیتی پژوهش و اقدام انجام دهد. و سومین و مهمترین ویژگی آن که به این بحث مرتبط می‌شود، این است که جهت گیری غیرانتفاعی داشته باشد. یعنی تزریق منابع مالی به آن، در راستای تجاری سازی یا کسب سود و منفعت نباشد؛ بلکه در جهت گرداندن تشکیلات آن باشد.

در مقابل این تعریف، تعریف شرکت یا تشکیلات تجاری، ایجاد سود و تجاری سازی است. در حوزه دانش بنیان نیز تجاری سازی ایده ها، تجاری سازی فناوری و کسب سود از ایده ها و فناوری ها هدف است.

اگر بخواهیم به صورت دقیق اشاره کنیم، ماده یک قانون حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان مصوب سال ۸۹ مجلس شورای اسلامی، تعریف شرکت دانش بنیان را تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه در حوزه فناوری های برتر با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم افزار های مربوط می‌داند. اما اندیشکده ها در راستای تجاری سازی خروجی های خود فعالیت نمی‌کنند.

بنابراین اندیشکده و شرکت دانش بنیان با هم مغایرت دارند و نمی‌توان اندیشکده ها را نوعی از شرکت های دانش بنیان تلقی کرد.

اخیرا مفهومی را تحت عنوان «اندیشکده دانش بنیان» برجسته کرده‌اند که باید در معنای آن تامل کرد. چراکه مقابل اندیشکده دانش بنیان، اندیشکده غیردانش بنیان تعریف می‌شود و ما اساسا اندیشکده غیر دانش بنیان نداریم. یعنی ذات اندیشکده دانش بینان بودن است. بنابراین اگر تشکیلاتی باشد که دانش بنیان باشد و در کنار آن به دنبال سود تجاری و بازاریابی نیز باشد، می‌شود شرکت دانش بنیان و اطلاق اندیشکده دانش بنیان به آن خطاست.

از دانش بنیان شدن تولید، تا کنون چه حمایت هایی صورت گرفته است و برای تحقق آن چه باید کرد؟

نجفی: باید بررسی کرد چه حمایت هایی تا کنون انجام شده و بر اساس آن حمایت های لازم را شناسایی کرد. حمایت های رهبر حکیم انقلاب فراتر از تصور است. ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری زاییده تفکر رهبر اتقلاب است و صندوق شکوفایی و توسعه نوآوری مطالبه ایشان بوده است. بیشترین حمایت های مادی و معنوی از دانش بنیان ها در معاونت علمی و فناوری صورت می‌گیرد. به طور مثال این امکان وجود دارد که تشکل های دانشجویی به هسته های نخبگانی مسئله محور تبدیل شوند و واحد فناور آن هسته را تاسیس کنند و سپس به شرکت های دانش بنیان متصل شوند. همینطور تاسیس تعاونی های خانوادگی و دوستانه برای حمایت مالی، تعریف شده است.

توسعه و گسترش این موارد، می‌تواند تحول آفرین باشد. یعنی صرفا به دنبال مقاله نباشیم، فعالیت نرم و سختی را که از طریق دانش ایجاد می‌شود مد نظر قرار دهیم و حمایت کنیم. لزومی ندارد تمام حمایت ها نیز مادی باشد. به طور مثال قوه قضائیه می‌تواند قضات آشنا به ادبیات مالکیت فکری و معنوی، احراز هویت و مفاهیم دانش بنیان تربیت کند. یا حمایت های بیمه ای خاصی تعریف کنیم.

پیشنهاد من به دولت این است که نظام سوت زنی در اقتصاد دانش بنیان ایجاد کند. دولت به صورت دستوری ابلاغ کند که خرید خارجی محصولاتی که مشابه داخلی دارند یا شرکت های دانش بنیان روی آن سرمایه گذاری کرده‌اند، ممنوع است. این توصیه اکنون در برخی سازمان ها نیز رعایت می‌شود. این فضا یک نظام سوت زنی لازم دارد که مردم گزارش دهند در فلان سازمان یا وزارتخانه، قلمی خریداری شده است که مشابه داخلی آن در شرکت های دانش بنیان در حال تولید است. این گزارشات مشمول جایزه و تشویق شوند. بنابراین افرادی که در لایه های ساختاری نقش اجرایی دارند، نمی‌توانند مانع تحقق تولید دانش بنیان شوند.

مردم پیرو مسئولین هستند و هنگامی که این جدیت در مسئولین به وجود بیاید، مردم نیز به آن سمت حرکت می‌کنند و به حمایت از صنایع دانش بنیان و محصولات دانش بنیان می‌پردازند. در این صورت، شرکت های دانش بنیان حمایت واقعی می‌شوند و کیفیت پیدا می‌کنند.

فرصت ها و چالش های نظام حکمرانی کشور برای تحقق شعار تولید، دانش بنیان، اشتغال آفرین چیست؟

صفرزاده: بحث اول عدم تعامل و هماهنگی میان ارگان های مختلف کشور است؛ که جزایر مختلف مدیریتی در کشور را پدید آورده است. یک نگاه سلسله وار و منسجم می‌تواند این نهادها را به هم متصل کند و نقطه کانونی ما برای تمرکز بر حل مسئله یا چالش اصلی نظام برای تحقق شعارهای سال باشد.

به صورت جزئی تر باید اشاره کنم که درست است که شعار سال در حوزه اقتصادی بیان شده است، اما در حوزه حقوق مردم باید دیده شود. یعنی اشتغال به عنوان یکی از حقوق مهم مردم در عرصه حکمرانی دیده شود. همچنین حق بر مسکن و سایر حقوق تابعی که از این شعار برمی‌آید، مصادیقی از حقوق عامه هستند. در این راستا نهادهای بسیاری در سطح کلان، میانی و خرد مرتبط با تحقق این حقوق هستند.

بحث حقوق مردم در سه سطح می‌تواند محل بحث باشد. سطح اول اعطای حقوق است. یعنی نهادهای مرتبط با اعطای حقوق مردم مثل مجلس شورای اسلامی بر اساس اصل ۷۱ قانون اساسی یا هیئت دولت و به طور مستقیم وزارت اقتصاد، وظیفه اعطای حقوق اقتصادی مردم را بر عهده دارند. سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی از سال ۱۳۹۲ بر مسئله پیشتازی اقتصاد دانش بنیان تاکید دارد و نهاد اعطاکننده حق را مکلف می‌کند راه را برای مردم و توسعه کشور در این زمینه هموار کند.

مجلس شورای اسلامی در برهه های متعدد تارخی سعی کرده ایت برخی اقدامات را در این راستا انجام دهد. به عنوان مثال قانون حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات وضع شده است که حاصل آن مطابق ماده ۵ ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی بوده است. مستحضر هستید که این صندوق چه وظایف و اختیاراتی در حوزه دانش بنیان دارد. قانون حداکثر استفاده از توان تولید و خدمات کشور و حمایت از کالاهای ایرانی و طرح قانونی جهش تولید دانش بنیان که بین مجلس و شورای نگهبان در رفت و برگشت است، از همین سنخ است.

بنابراین قوانین خوبی در این زمنیه داریم. حلقه مفقوده این است که نهادها را به هم متسصل کنیم تا این فرآیندها منجر به توسعه شوند.

بخش دوم حقوق مردم، ایفای حقوق است. ما در قوانین متعدد، وظایف متعددی را برای بخشهای متعدد دولت تعریف کرده‌ایم که در راستای حقوق مردم حرکت کنند. به طور مثال همواره یکی از چالش های شرکت های دانش بنیان، طولانی بودن صدور مجوزها و ازدیاد مجوزهای زائد است. بر اساس قانون اجرای سیاست های کلی اصل ۴۴ ماده ۷، هیئت مقررات زدایی در وزارت اقتصاد تشکیل شده است که این امور را تسهیل کند. این هیئت و نهادهای مشابه تا چه حد توانسته‌اند به وظایف خود عمل کنند؟

بحث سوم استیفای حقوق مردم است. دولت تا یک جایی امکان اعمال معافیت ها را از طریق فرآیند «امکان مقرره» دارد. خیلی از مقررات نمی‌توانند فراتر از اصل ۱۳۸ قانون اساسی ظرفیتی ایجاد کنند. بنابراین وظیفه مجلس است که این ظرفیت را ایجاد کند. اما در حال حاضر چنین نیست. در سطح قوه قضائیه نیز دادستانی وظیفه استیفای حقوق مردم را بر عهده دارد یا در سازمان یازرسی کل کشور صلاحیت رسیدگی دارند اما با خلا در نظام قانونگذاری مواجه هستند. بنابراین مجلس باید این خلا را پر کند.

نقش اندیشکده ها در تحقق شعار «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» چه می‌تواند باشد؟

نجفی: نظام حکمرانی ما نیاز به تحول اندیشه ورزی و نقش آفرینی مردمی دارد. یعنی سازمان ها و نهادهای دولتی و خصوصی باید وظیفه خود را اندیشه ورزی برای پیشرفت و تحول در عرصه اقتصاد دانش بنیان تعریف کنند. نقش اندیشکده ها، ارتباط مستمر با سازمان ها و کمک به اندیشه ورزی در فضای حکمرانی کشور است. به نظر من این، اصلی ترین نقش اندیشکده ها در راستای حمایت ار اقتصاد دانش بنیان است. این نقش آفرینی در عرصه های گسترده ای قابل ظهور است. اگر اقتصاد دانش بنیان را محدود به چند وزارتخانه تعریف نکنیم، اقتصاد دانش بنیان در بحث صادرات، وظیفه وزارت امور خارجه است. یعنی وزارت امور خارجه می‌تواند ایجاد یک دیپلماسی فعال برای توسعه اقتصاد دانش بنیان کشور به بیرون از مرزها ایجاد کند.

وزارت اقتصاد و وزارت کار باید خود را برای تحولاتی که لازمه صنایع دانش بنیان است، آماده کنند. مثل تسهیل مجوزهای کسب و کار.

نظام آموزش و پرورش ما باید محتوای آموزشی مدارس را علاوه بر بنیان های توحیدی بر اساس بنیان های اقتصاد دانش بنیان طرح ریزی کند و فرزندان ما را کارآفرین و نوآور تربیت کند. مهارت افزایی نسل های بعدی مهم است.

وزارت کشاورزی نیازمند آمایش سرزمین است که همانطور که رهبر انقلاب تاکید داشتند یک روز بر اثر تولید بیش از حد سیب زمینی آن را معدوم کند یک روز بر اثر کمبود آن قیمتش سر به فلک بکشد. بسیاری از محصولات کشاورزی مثل زعفران و پسته نیازمند بررسی هستند.

به عنوان نکته پایانی عرض کنم که باید دقت کنیم تداخل به وجود نیاید. یعنی هر وزارتخانه ای متناسب با مسئولت خودش کار کند. انقلاب صنعتی حدود ۲۰۰-۳۰۰ سال پیش آغاز شد. اما سردمداران ما در دوره قاجار و در ادامه دوره پهلوی، دغدغه پیشرفت کشور را نداشتند و از پیشرفتی که می‌توانستیم داشته باشیم، عقب ماندیم. امروز دقیقا برعکس است. سردمداران و سیاست های کشور بر مدار پیشرفت است و ارتباط با همه اقشار بر اساس پیشرفت علم و فناوری است. ما باید این را قدر بدانیم و به سمت پیشرفت حرکت کنیم. دنیا مثل قضیه هسته ای تلاش می‌کند ما عقب بمانیم. اما ما باید خودمان را به لوکوموتیو پیشرفت به خصوص در صنایع دانش بنیان متصل نگه داریم و دانش بنیان را به گفتمان عمومی کشور تبدیل کنیم. اندیشکده ها خود را موظف به تولید و ترویج این گفتمان بدانند و وظیفه اصلی خود را تصمیم سازی در این راستا انجام دهند. آقا، اهداف رسیدن به اقتصاد دانش بنیان را به بهترین کیفیت ترسیم کرده‌اند که ان شاله با اهتمام جمعی دولت و همه نهادهای دولتی و خصوصی به آن سمت حرکت کنیم.