بررسی وضعیت مصرف آب شرب و پیامدهای اصلاح یارانه آب در اقتصاد
کاهش یارانه تخصیص داده شده به آب با افزایش قیمت آب شرب مصرفی برای مشترکین پرمصرف
سازمان آب و فاضلاب کشور، مشترکین آب را در سه طبقه «مصرف صفر تا الگو»، «الگو تا دو برابر الگو» و «بیش از دو برابر الگو» تقسیم می‌کند. بررسی یارانه تخصیص داده شده به هریک از این طبقات، نشان دهنده تخصیص یارانه بسیار زیادی به مشترکینی است که بیش از الگو، آب مصرف می‌کنند. برای برقراری عدالت در یارانه پرداختی می‌توان قیمت آب شرب را برای طبقات دوم و سوم به نحوی افزایش داد که طبقه دوم قیمتی معادل قیمت تمام شده را پرداخت کنند و طبقه سوم نیز با پرداخت قیمت بیش از قیمت تمام شده، جریمه شوند تا یارانه پرداختی به طبقه اول تاحدودی جبران شود و مصرف طبقه سوم نیز کاهش یابد.
ضرورت و اهداف پژوهش
آب در زنجیره ارزش افزوده اقتصادی نقش مهمی را ایفا می‌کند، لذا تامین هزینه آب در توان اقتصادی ملت ها، نقش مهمی را در صحنه اجتماعی بازی می‌کند. به دلیل اهمیت آب شرب، در کشور قیمت فروش آن از قیمت تمام شده آن کمتر است. اگرچه به دلیل اهمیت این عنصر در سلامت و بهداشت جامعه و وظیفه دولت ها در تامین آن، در این بخش دولت یارانه پرداخت می‌کند، ولی این امر به مشکلاتی از قبیل مصرف بی رویه و کاهش بهره وری نیز منجر شده است. در این گزارش پس از ارائه تصویری کلی از وضعیت مصرف آب شرب در کشور و شاخص های مربوطه، به بررسی اجمالی آثار اقتصادی افزایش قیمت آب شرب بر یارانه های پرداختی و هزینه کل خانوار طی سناریوهای مختلف پرداخته می‌شود.
بررسی وضع موجود آب شرب در کشور از ابعاد مختلف
میزان مصرف آب شرب کشور، رقمی معادل ۴۶۲۵ میلیون متر مکعب در سال است. متوسط قیمت فروش و قیمت تمام شده در کل کشور به ترتیب معادل ۵۳۰۲ و ۱۲۰۳۷ ریال به ازای هر مترمکعب است که نشان می‌دهد قیمت فروش فقط ۴۴ درصد قیمت تمام شده است. شاخص‌های کلان آب شرب در کشور از جمله درصد جمعیت تحت پوشش و تعداد شهرها و روستاهای تحت پوشش نشان‌دهنده این است که ۱۱۶۷ شهر و ۳۵۳۶۱ روستا تحت پوشش شبکه آب شرب قرار گرفته‌اند که به ترتیب ۹۹.۴۶ و ۸۵.۲۹ درصد جمعیت شهری و روستایی را در برمی‌گیرد.
طبق محاسبات صورت گرفته حدود ۲۵ درصد از آب تولید شده توسط شرکت های آب و فاضلاب، به صورت آب به‌حساب نیامده است. طبق تعریف، آب به حساب نیامده عبارت است از: تفاوت بین حجم آبی که به شبکه وارد می‌شود و حجم آبی که به مصارف مجاز می‌رسد. که بسیار بیشتر از مقدار استاندارد جهانی است که معادل ۱۰ درصد است. بر این اساس ارزش ریالی کل آب به حساب نیامده سالیانه حدود ۵۳۱۳ میلیارد ریال می باشد که نشان دهنده وجود شرایط وخیم آبی، لزوم و اهمیت بهبود شبکه های توزیع آب شهری و کاهش آب به‌حساب نیامده است.
بررسی اثر افزایش قیمت آب شرب بر یارانه های این بخش
بررسی وضعیت کنونی میزان یارانه پرداختی به خانوارها بر اساس الگوی مصرف ماهیانه ۱۵ مترمکعب برای هر خانوار صورت گرفته است. نتایج این بررسی بدین صورت است که برای خانوارهای با مصرف صفر تا الگو، الگو تا دو برابر الگو و بیش از دو برابر الگو که به ترتیب شامل ۱۱.۴۰۸.۰۰۰ و ۷.۴۹۱.۰۰۰ و ۱.۱۹۳.۰۰۰ خانوار هستند، مقادیر ۱۱۷۶ و ۱۵۱۶ و ۷۵.۵- میلیارد تومان یارانه به صورت سالیانه پرداخت می‌شود. این ارقام نشان از آن دارد که قیمت فروش آب به دو طبقه اول مصرفی به نحو چشم‌گیری کمتر از قیمت تمام شده آن است. ولی در طبقه سوم قیمت به نحوی است که نه‌تنها یارانه‌ای به آن ها پرداخت نمی‌شود بلکه جریمه نیز می‌شوند. نکته مهم دیگر این که مقادیر زیادی یارانه به خانوارهایی پرداخت می‌شود که مصرفی بیش از الگوی مصرف دارند. در ادامه این بخش به بررسی سناریوهایی برای افزایش قیمت آب شرب خواهیم پرداخت.
سناریوهای افزایش قیمت آب شرب
هدف اصلی سناریوهای ارائه شده کاهش یارانه های پرداختی و توزیع آن ها در جهت برقراری عدالت با توجه به میزان مصرف طبقات مختلف است. این سناریوهایی به‌نحوی ارائه شده‌اند که اولا، قیمت آب شرب خانوارهای طبقه زیر الگوی مصرف بدون تغییر باقی بماند؛ ثانیا، قیمت آب شرب خانوارهای طبقه الگو تا دو برابر الگو، تا حد امکان به قیمت تمام شده نزدیک شود و یارانه خانوارهای این طبقه کاهش یابد و ثالثا، خانوارهای با مصرف بیش از دو برابر الگوی مصرف جریمه شده تا بخشی از یارانه پرداختی سایر طبقات جبران شده و همچنین این امر به کاهش مصرف آن ها نیز منجر شود. چهار سناریوی پیشنهادی به شکل زیر هستند:
- کاهش ۲۵ درصدی یارانه بالای الگو: در این سناریو قیمت فروش طبقات مصرفی به ترتیب صفر، ۶۱ و ۳۷ درصد افزایش می‌یابد که در نهایت این امر به کاهش ۲۵ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد.
- کاهش ۵۰ درصدی یارانه بالای الگو: در این سناریو قیمت فروش طبقات مصرفی به‌ترتیب صفر، ۱۲۱ و ۷۴ درصد افزایش می‌یابد که در نهایت این امر به کاهش ۵۰ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این شرایط هنوز قیمت طبقه دوم به قیمت تمام شده نرسیده است.
- کاهش ۷۵ درصدی یارانه بالای الگو: در این سناریو قیمت فروش طبقات مصرفی به‌ترتیب صفر، ۱۸۲ و ۱۱۱ درصد افزایش می‌یابد که در نهایت این امر به کاهش ۷۵ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این شرایط نیز هنوز قیمت طبقه دوم به قیمت تمام شده نرسیده است.
- کاهش ۱۰۰ درصدی یارانه بالای الگو: در این سناریو قیمت فروش طبقات مصرفی به‌ترتیب صفر، ۲۴۲ و ۱۴۸ درصد افزایش می‌یابد که در نهایت این امر به کاهش ۱۰۰ درصدی کل یارانه خانوارهای بالای الگوی مصرف می‌انجامد. در این سناریو تنها طبقه زیر الگوی مصرف یارانه دریافت می‌کند و طبقه الگو تا دو برابر الگو نیز قیمت تمام شده آب را پرداخت می‌کند. همچنین در این سناریو قیمت فروش طبقه بیش از دو برابر الگو طوری تعیین شده است که جریمه ناشی از آن با یارانه پرداختی طبقه زیر الگوی مصرف برابر باشد و در نتیجه یارانه‌ای از طرف دولت پرداخت نمی‌شود.
اثر افزایش قیمت آب شرب بر هزینه‌های خانوار
درحال حاضر سهم آب شرب در سبد هزینه خانوار بسیار ناچیز و در حدود هفت دهم درصد است. براساس توصیه های سازمان ملل متحد، سهم آب در سبد هزینه خانوار می‌تواند تا ۳ درصد باشد. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که با افزایش منطقی قیمت آب شرب در کشور با توجه به طبقات مصرف، می‌توان به توزیع عادلانه و منطقی یارانه‌ها در این بخش پرداخت. شایان ذکر است که با افزایش ۱۰۰ درصدی قیمت آب شرب، سهم آب شرب در سبد هزینه خانوار در بدترین حالت به میزان ۱.۳ درصد خواهد رسید.
جمع‌بندی
در این گزارش آثار افزایش قیمت آب شرب بر طبقات مختلف مصرف بررسی شده و این امر طی سناریوهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت. برخی از الزامات این سناریوها عبارتند از: الف) وضعیت قیمت فروش و یارانه پرداختی طبقه زیر الگوی مصرف مشابه وضع موجود باقی بماند؛ ب) قیمت آب شرب خانوارهای طبقه الگو تا دو برابر الگو، تا حد امکان به قیمت تمام شده نزدیک شود و ج) خانوارهای با مصرف بیش از دو برابر الگوی مصرف جریمه شوند تا بخشی از یارانه پرداختی سایر طبقات جبران شود.
با توجه به این الزامات، سناریو کاهش ۵۰ درصدی یارانه بالای الگوی مصرف به عنوان سناریو برتر پیشنهاد می‌شود. با اجرای این سناریو، وضعیت ۵۷ درصد خانوارها هیچ تغییری نمی‌کند، ۳۷ درصد خانوارها برابر ۸۰ درصد قیمت تمام شده آب را می‌پردازند و ۶ درصد خانوارها نیز تقریباً معادل دو برابر قیمت تمام شده آب را پرداخت می‌کنند.
این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری نرجس السادات عبدالمنافی جهرمی و مهدی مظاهری در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
محصول مرتبط:
