امنیت و سیاست خارجیبررسی و تحلیلحوزه کشورهای منطقهسند تحلیل مسئله

بررسی مراحل مختلف رابطه میان ترکیه و اخوان المسلمین

بررسی تاریخ ارتباط حزب عدالت و توسعه ترکیه با جریان اخوان المسلمین و پیش‌بینی آینده این ارتباط

امتیاز شورای علمی

جریان اخوان المسلمین یکی از بزرگترین جریان ‌های جهان اسلام است که مورد حمایت حزب عدالت و توسعه ترکیه قرار گرفته است. ارتباط این دو را می ‌توان در دو دوره انفتاح و وابستگی متقابل دسته ‌بندی کرد. در دوران انفتاح، به دلیل وجود پتانسیل‌ های گفتمان اسلامی ترکیه، همدلی میان حزب عدالت و توسعه و جریان اخوان شکل گرفت. با گذشت زمان، دوره وابستگی متقابل آغاز شد. در این دوره، ترکیه از اخوان حمایت مالی کرده و به مهاجران این جریان، امتیاز شهروندی داده است. در عوض، جریان اخوان تابع سیاست ‌های ترکیه شده و نقش بازوی نیابتی ترکیه در منطقه را ایفا می ‌کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

جریان اخوان المسلمین به عنوان یکی از اصلی ‌ترین قطب ‌های فکری و تشکیلاتی در جهان اسلام شناخته می ‌شود. این جنبش با توانایی قابل توجه خود در بسیج توان فکری و فعالیتی گروه‌ های مختلف اسلام‌ گرا، در راستای چارچوب ‌های فکری خود، توانست تبدیل به یکی از بزرگترین جنبش ‌های فکری که امکان تبدیل شدن به تشکیلاتی فراملی با گستره ‌ای جهانی شود. این جنبش اگرچه بخش اعظمی از دوران فعالیت خود را به عنوان جنبشی عرب پشت سرگذاشته و حتی در اروپا نیز به عنوان محلی برای تمرکز و هم ‌افزایی مهاجرین عرب عمل کرده است. اما در یک دهه اخیر، با توجه به حضور پرقدرت حزب عدالت و توسعه در ترکیه، ارتباط مستقیم و سازنده‌ ای نیز با ترکیه برقرار کرده است. در نظر داشتن پتانسیل ‌های گفتمان اسلامی و تاکید بر این جایگاه تاریخی ترکیه در حوزه اسلامی از منظر سیاست داخلی و خارجی این کشور نیز اهمیت بسزایی دارد و حزب حاکم نیز توانست از این جریان در راستای اهداف مورد توجه خود استفاده کند. در این پژوهش، ضمن رجوع به تاریخ روابط جناح دینی ترکیه با جریان اخوان ‌المسلمین به بررسی مراحل مختلف رابطه میان ترکیه و اخوان پرداخته خواهد شد. سپس تلاش می ‌شود که آینده این رابطه را بر اساس شواهد موجود، پیش ‌بینی نمود.

بررسی تاریخ ارتباط حزب عدالت و توسعه ترکیه با جریان اخوان المسلمین

با روی کار آمدن اردوغان و تیم همراهش، دوره جدیدی از روابط ترکیه و اخوان المسلمین آغاز شد که این مرحله را می ‌توان به دو دوره انفتاح و وابستگی متقابل تقسیم کرد.

دوران انفتاح

این دوره هم ‌زمان با بهار عربی و اوج حاکمیت اندیشه‌ های احمد داود اوغلو در نظام سیاسی خارجی ترکیه است. در این دوره، ترکیه به جریان اخوان به مثابه برگی برنده در چارچوب متغیرهای دیپلماتیک خود نگاه می ‌کند. اردوغان همکاری با جریان اخوان و تلاش برای بسط شبکه ارتباطی ترکیه با اتکا به تشکیلات‌ های اسلامی که در راس آنها اخوان قرار داشت، نوعی بازیابی خود حقیقی ترکیه قلمداد می ‌کرد. با توجه به همین ذهنیت بود که اردوغان ضمن حمایت کامل از داود اوغلو، امکان پاکسازی سازمان‌ یافته دیپلمات ‌های کمالیستی از ساختار وزارت خارجه را فراهم آورد. همچنین در همین دوره نخستین اختلافات اساسی در درون حزب حاکم نیز رخ می ‌دهد که با تصفیه کامل عبدالله گل همراه می ‌شود. به علاوه در این دوره، یک همدلی جدی در جامعه اسلامی ترکیه با جریان اخوان و تشکیلات ‌های مختلف وابسته به این جریان شکل می‌ گیرد. اوج این همدلی را می ‌توان به صورت سمبلیک در حضور مرحوم محمد مرسی در کنگره حزبی عدالت و توسعه دید.

دوران وابستگی متقابل

دو حادثه بسیار مهم باعث توقف دوره انفتاح شد. نخست کودتای سیاسی علیه مرسی و به زیر کشیده شدن دولت اخوان المسلمین بی‌ آنکه حمایت مردمی سنگینی از آن بروز کند؛ و دوم به بن بست رسیدن مسأله سوریه و تبدیل شدن آن به یک جنگ فرسایشی با عواقب سنگین سیاسی و امنیتی برای خود ترکیه. به این ترتیب نوع روابط از هم ‌افزایی مبتکرانه در دوران انفتاح به نیازمندی متقابل تغییر یافت.

با وقوع کودتا در مصر موجی از نخبگان، سیاسیون، روزنامه ‌نگاران و فعالین تشکیلاتی اخوانی از این کشور به ترکیه و سایر کشورهای عربی و اسلامی و نیز اروپایی مهاجرت کردند. در موج اصلی مهاجرت اعضای اخوان به ترکیه، جمعیتی چند هزار نفری راهی این کشور شدند. در این دوره ترکیه خود را در مقام یک برادر بزرگتر که یکی از رسالت‌ های خود را دفاع از تمام مظلومان عالم و خصوصا برادران مسلمان می ‌داند ظاهر کرد.

با این حال، حمایت مالی و اجتماعی از اخوان در داخل ترکیه هدفمند است. در واقع، حزب عدالت و توسعه از لابی جریان اخوان در کشورهای عربی، دستگاه‌ ها و رسانه ‌های تبلیغی آنها و نیز شخصیت‌ های تاثیرگذار آنها برای جمع ‌آوری اطلاعات، واسطه ‌گری سیاسی و مهمتر از همه، استفاده تبلیغاتی در داخل و خارج از کشور به نفع خود بهره ‌برداری می‌ کند. به علاوه، اخوان المسلمین علاوه بر نقش ‌آفرینی نیابتی برای ترکیه در صحنه منطقه و در داخل ترکیه، موظف است تا به عنوان سندی برای رهبری اردوغان در جهان اسلام ایفای نقش کند. حزب حاکم به وسیله این جریان تلاش می‌ کند تا وجاهت خود نزد اقلیت فعال ایدئولوژیک طرفدارنش را که به عنوان موتور محرکه حزب در سطح مردم عمل می‌ کنند استفاده کند. می‌توان اذعان داشت که رابطه حزب و جریان اخوان در این مرحله بیش از آنکه برآمده از همبستگی ایدئولوژیکی و رابطه عاطفی باشد، بیشتر مبتنی بر سود متقابل است.

آینده رابطه ترکیه با اخوان المسلمین

از مسائلی که در آینده می ‌تواند در رابطه میان اخوان المسلمین و حزب عدالت و توسعه تاثیرگذار باشد، نخست بازماندن حزب عدالت و توسعه از صحنه سیاسی کشور و از دست رفتن قدرت سیاسی آن، و دوم اعلام آمریکا مبنی بر تروریستی بودن جریان اخوان المسلین است.

در صورت تحقق عملی قرار گرفتن نام این گروه در لیست گروه ‌های تروریستی آمریکا، نوع رابطه ترکیه با جریان اخوان بسته به نوع سیاست ‌هایی است که واشنگتن در قبال این مساله اتخاذ می ‌کند. پیشینه روابط این دو حزب نشان می ‌دهد که ترکیه حاضر است برای حمایت از جریان اخوان به عنوان یکی از بازوهای تأثیرگذاری خود در منطقه، دست به اقداماتی بزند که می ‌تواند چندان به مصلحت سیاست خارجی ترکیه نباشد. با این حال، به رغم تمام این پافشاری‌ های آنکارا بر جناح اخوانی که دیگر تبدیل به مسأله ‌ای غیرایدئولوژیک شده، به نظر می ‌رسد با ضعف محتملی که اردوغان و حزب او در سیاست داخلی به آن دچار شده است و نیز افزایش فشارهای بین ‌المللی، خصوصا از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا به آنکارا، ترکیه به سوی اقدامات عمل‌ گرایانه ‌تری حرکت کرده و پشت ساختارهای اخوانی را خالی کند.

از طرفی دیگر، بر اساس برآوردهای انجام ‌شده از سوی مخالفین دولت، سیاست ‌های اخوانی ترکیه، خسارت مالی بالغ بر ۵۱ میلیارد دلار را برای این کشور در بر داشته است. بخش اعظم این خسارت مالی ناشی از متوقف شدن سرمایه ‌گذاری ‌های خلیجی در ترکیه است که ناشی از تبعات سیاست خارجی موجود ترکیه بوده است. همچنین با توجه به وضعیت اقتصادی شکننده ترکیه، طبیعی است که ترکیه نیز توان ریسک بالا را از دست داده و به سمت سیاست‌ هایی که در راستای توافق و همکاری با کشورهای منطقه است حرکت خواهد کرد. این نیز به معنای چشم‌ پوشی از منافع موردی جریان اخوان در کشورهای منطقه خواهد بود.

جمع‌ بندی

اگرچه پیشینه رابطه میان حزب عدالت و توسعه و جریان اخوان المسلمین بر همبستگی این دو دلالت دارد، اما پیش ‌بینی می ‌شود که در آینده این ارتباط قطع گردد. دو دلیل مهم برای این پیش ‌بینی مطرح گردید. اول، احتمال اینکه جریان اخوان در لیست گروه‌ های تروریستی امریکا قرار بگیرد، بسیار زیاد است و استمرار ارتباط برای ترکیه می ‌تواند تبعات سنگینی داشته باشد. دوم، ضعف حزب حاکم ترکیه، خسارات مالی ناشی از سیاست خارجی و اقتصاد شکننده ترکیه است که مانع ادامه این ارتباط خواهد شد.

این مطالعه توسط اندیشکده مرصاد و توسط مسعود صدر محمدی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.

امتیاز کاربر ۳ (۱ رای)

اندیشکده مرصاد

اندیشکده مرصاد مجموعه‏‌ای حوزوی و با پس‌‏زمینه‏‌ای از دغدغه‌‏ها و افکار نسل جدید انقلاب اسلامی است. دغدغه‌‏هایی از جنس کشاندن پای حوزه علمیه به صحنه‏‌های مختلف اداره جامعه، جاری کردن اندیشه اسلامی در روندهای اجتماعی و تمدنی و ایجاد تحول در حوزه. ورود به صفحه اندیشکده

مسعود صدر محمدی

دکتری مطالعات عثمانی - دانشگاه آنکارا

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا