معضل حاشیه نشینی و فقدان نهاد متولی

اندیشکده پایا در جشنواره شهید مدرس امسال با طرح «بسته نهادی-مقرراتی جهت حل مسائل مناطق محروم شهری در کلان شهرهای ایران با تاکید بر مسکن قابل استطاعت» شرکت داشت که به عنوان یکی از طرح های برگزیده انتخاب و تقدیر شد. با دکتر پرویز آقایی، پژوهشگر حوزه برنامه ریزی شهری و یکی از مسئولین پروژه، درباره اهمیت پرداختن به حاشیه نشینی گفت و گو کرده‌ایم؛ موضوعی که اهمیتش در روند صعودی حیرت انگیز آن است.

چطور توجه شما به مسئله حاشیه نشینی جلب شد؟ و اساسا ضرورت انتخاب این مسئله چه بود؟ درباره نظام مسائلی که حاشیه‌نشینی ایجاد می‌کند، صحبت کنید.

سه دلیل عمده وجود دارد که نگاه‌ها را به سمت حاشیه نشینی و به طور کلی مناطق محروم می‌برد؛ دلیل اول اینکه مقیاس یا تعداد افراد حاشیه نشین در ایران زیاد و روند آن نیز روزافزون است. طبق آمار غیررسمی در سال ۱۳۹۸، سه هزار محله حاشیه نشین و ۱۱ میلیون نفر حاشیه نشین داریم که در کل پهنه سرزمینی توزیع پیدا کرده‌اند. این حجم به تنهایی معادل جمعیت چندین کشور است و نباید کم اهمیت قلمداد شود.

دلیل دوم این است که این افراد در حداقل‌ترین شرایط زیست به سر می‌برند؛ به شدت کم مصرف و به شدت محافظه‌کار و با استانداردهای بسیار بسیار پایینی به خصوص در حوزه آموزش، بهداشت و شرایط سکونتی زندگی می‌کنند. طبیعتا یک دغدغه اخلاقی هم برای ما به عنوان شهروند یا برنامه­ ریز یا جامعه مدنی وجود دارد که با این مسئله رویارو شویم.

و دلیل سوم اینکه چشم انداز آینده به دلایلی به شدت نگران کننده است؛ از جمله اینکه به جرئت می‌توان گفت هیچ نهاد رسمی در ایران متولی حاشیه نشینی نیست به اسثنای طرح ها و پروژه هایی که تابع شرایط سیاسی کشور یا خواست موردی مدیران باشد. به طور مثال برای مشکل بافت فرسوده یا معضل حمل و نقل یا مسئله آلودگی، نهادهای متولی در این حوزه ها فعال هستند؛ اما درباره حاشیه نشینی دچار ضعف هستیم؛ نه بانک ها به به این افراد وام می‌دهند زیرا شرایط بانک پذیری را ندارند و نه شهرداری آب و برق و گاز و تجهیزات و تاسیسات شهری را می‌دهد چون بخشی از آنان سند مالکیت ندارند. یعنی نه تنها تسهیلات و امکاناتی به حاشیه نشین ها تعلق نمی‌گیرد، بلکه با رویکردهای بلدوزری و تخریب؛ باری نیز به دوش آنها اضافه می‌شود و حتی انگیزه سرمایه­گذاری در این مناطق را نیز از بین می­برند. بنابراین ما ناگزیریم به این مسئله به شکل زیربنایی و نه روبنایی ورود کنیم؛ چراکه معتقدیم مسائلی که در این زمینه به وجود آمده است، خود به خود حل نخواهد شد.

از نظر شما حاشیه نشینی مهمترین مسئله حوزه مسکن است؟

مسکن، مسئله کل کشور است؛ اما درباره حاشیه نشین ها به دلایلی که بر شمردم از جمله برخورداری حداقلی از امکانات زیستی و چشم اندازه نگران­ کننده آینده، مسئله بغرنج تر می‌شود. همه اینها در کنار فقدان یک نهاد حامی و متولی در این حوزه جهت حمایت رسمی، به این مسئله دامن می‌زند و توجه به آن را ضروری می‌کند.

به نظر می‌رسد بخشی از حاشیه نشینی به دلیل شکل‌گیری انواعی از زیست های غیرقانونی مثل مهاجرت غیرقانونی است که به تبع این افراد به دنبال فرار قانونی هستند. آیا در طول پژوهش به این مورد هم توجهی داشتید یا این خارج از موضوع بررسی شما بود؟

در کشور ما مهاجرت درون سرزمینی غیرقانونی و زیست غیرقانونی مطلقا نداریم و افراد حق هر گونه زیست در فضای سرزمینی را دارند و می‌توانند مهاجرت کنند. یکی از دلایل حاشیه نشینی مهاجرت است؛ اما این مورد غالبا در گذشته مطرح بود. و امروز موضوعیتی جامع و تمام و کمالی در بحث حاشیه نشینی ندارد. چراکه شکل مهاجرت ها در ایران تغییر کرده است.

امروزه دو دلیل عمده برای حاشیه نشینی وجود دارد: دلیل نخست که نیمی از مسائل حاشیه نشینی را می‌توانیم معلول آن بدانیم همین مهاجرت‌هاست. با این ملاحظه که مهاجرت ها امروز دیگر ملی نیستند و  عمدتا درون استانی و منطقه‌ای شده‌اند.. جمعیت ما نیز به نرخ تثبیت رسیده است و غیر از یک روند طبیعی، مهاجرت افسارگسیخته نداریم. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم مهاجرت عامل اصلی شکل گیری اسکان غیررسمی یا حاشیه نشینی است. زیرا این مهاجرت اندکی که هست، روند طبیعی مهاجرت است که هیچگاه قطع نمی‌شود.

دلیل دوم سرریز جمعیت شهرها و کلان شهرها است. گفته می‌شود امسال نرخ تورم عمومی در تهران حدود ۴۰ درصد است. این یعنی چه؟ یعنی سه دهک پایین جامعه تحمل تورم ده درصدی را هم ندارد و به محض ایجاد تورم جدید، بخش عظیمی از این جمعیت به سمت حاشیه ها رانده می‌شوند. چراکه حتی تورم پایین هم روی اینها اثر می‌گذارد و تعادل زندگیشان از بین می‌رود. دهک های پایین غالبا نیازهای بهداشتی، اوقات فراغت و تفریحات را از سبدشان کنار گذاشته‌اند و به ناچار در مواقع افزایش تورم، دست در سبد مسکن می‌برند و مجبور هستند بخشی از هزینه های مسکن را هم کاهش دهند. بنابراین به حاشیه ها رانده می‌شوند. دهک­ های پایین به راحتی تورم زیر ۲۰ درصد را لمس می کنند و بر شرایط زندگی آنان اثرگذار است در حالی که ممکن است دهک های بالای اقتصادی حتی تورم ۱۰۰ درصدی را حس نکنند زیرا صاحبان سرمایه هستند و نه نیروی کار.

طبق بررسی ها در سالی که گذشت جا به جایی های شدید جمعیتی در تهران اتفاق افتاده است. بخشی از جمعیت شمال شهر، به مرکز کوچ کرده‌اند؛ از مرکز به جنوب و از جنوب به حاشیه. یعنی شهر در حال دگرگونی فضایی در جهت منفی است و فضاها بیش از پیش گزینشی می­شوند.

بنابراین دلیل دوم حاشیه نشینی، سرریز جمعیت است؛ که بخشی از آن مربوط به تبعات اقتصاد ملی است و بخش دیگر مربوط به مدیریت شهری ناکارآمد است.

و درباره مهاجرت غیرقانونی اتباع غیر ایرانی چطور؟

در این زمینه آمار و اطلاعات دقیقی وجود ندارد که بدانیم اتباع خارجی که غیرقانونی وارد کشور شده­اند در چه فضاهایی زندگی می­کنند. اما باید دقت کرد که مهاجرین اتباع خارجی، که بخشی از آنان ممکن است غیرقانونی در فضاهای سرزمینی اسکان گزیده باشند و به حاشیه نشینی نیز روی آورده باشند عموما نقشی در شکل دهی به مناطق حاشیه نشین ندارند بلکه به مناطقی که قبلا شکل گرفته است، ورود می‌کنند. بنابراین این افراد اغلب بهره برداران وضعیت کنونی هستند نه شکل دهندگان به آن. گرچه بهره برداری از مساکن نازل نیز به صورت غیرمستقیم در شکل دهی به آن تاثیرگذار است.

غیر از اندیشکده پایا، نهاد دیگری پشتیبان پژوهش شما بود؟ به خصوص نهادها و دستگاه‌ها مرتبط با موضوع.

خیر. حامیان این طرح اندیشکده پایا زیر نظر دانشگاه جامع امام حسین (ع) بوده‌اند.

طرح شما در جشنواره شهید مدرس دارای رتبه شد. آیا این به معنی در دستور کار قرار گرفتن این طرح در مجلس است؟ اگر بله، در چه مرحله‌ای است؟

این طرح  به مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی رفته است و با جلساتی که با ریاست این مرکز، تعدادی از مشاوران رئیس مجلس و افراد دیگر انجام داده‌ایم، در اولویت بررسی قرار گرفته و مستند به ماده و قوانین شده است؛ که ان شالله در مجلس به عنوان یک طرح از طرف نمایندگان، حمایت و تصویب شود.