مبانی سیاستی اداره وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

«سیاستگذاری فرهنگی» عنصری در یک کلیت تاریخی اجتماعی اقتصادی است که از دل تاریخ تحولات اجتماعی کشورهای خاستگاه خود ایجاد می­شود. سیاست فرهنگی در دوران پهلوی به تبع شکل­گیری دولت مدرنی اصیل و درون­ زا پدید نیامد بلکه یک «سیاست فرهنگی مداخله­ گر» با رویکرد «شاهنشاهی-سکولار» بود. با پیروزی انقلاب اسلامی با شعار «نه شرقی، نه غربی» سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با هویت ملی-اسلامی بنا نهاده شد. اما در حال حاظر بر پایه شواهد موجود «سیاست فرهنگی ایرانی»  با اتخاذ رویکرد انفعالی-سلبی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یک مجموعه گسسته و نامنسجم را تشکیل می­دهد.

کلید­واژه: سیاستگذاری فرهنگی، جهانی شدن، الگوهای کلاسیک سیاست فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

ضرورت و اهداف پژوهش

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یکی از دستگاه­ های دولتی است که طی دهه­ های گذشته همواره مورد انتقاد قرار گرقته است. از یک­سو عده ­ای این دستگاه را عامل سخت گیری و ممانعت بر سر جریان آزاد فرهنگ و هنر و از سویی دیگر عده­ای آن را به سهل ­انگاری و حتی ایجاد بستر برای گسترش فرهنگ مهاجم متهم می­کنند. نکته مسلم «تغییر» و «تنزیل» در این نهاد است. در گزارش پیش­رو سعی شده است ضمن بررسی سیاست­ های فرهنگی مختلف، سیاست فرهنگی کنونی کشور نیز ارزیابی شود و برای رفع موانع موجود راهکار ارائه دهد.

سیاست فرهنگی

«سیاستگذاری فرهنگی» یکی از شئون دولت مدرن به شمار می­رود که پس از انقلاب فرانسه با هدف ایجاد نوعی کشش درونی به هویت جمعی جدیدی به نام «ملت» از طریق آموزش و تکرار پدید آمد. بر این اساس، الگوهای کلاسیک سیاستگذاری و مدیریت فرهنگ با تلاش برای ایجاد نظم اجتماعی جدید در ضدیت یا لااقل فارغ از ترتیبات کلیسایی، پدیدار شد. فرانسه نمونه عالی سیاست فرهنگی در اروپای قاره­ای به­ شمار می­رود. پرداخت یارانه­ های عمومی با سطح بالا، نقش مسلط دولت در ایجاد فرهنگ و ارتباط مستقیم با آموزه ­های سوسیال دموکراسی از ویژگی­ های سیاست فرهنگی فرانسه است.

مدل سوئدی یکی­دیگر از سیاستگذاری­ های فرهنگی است که مسئولیت انحصاری اعتبارات مالی، نقش عملکردی دولت، منطق اقتصادی ضد تجاری­ سازی و ارتباط مستقیم با آموزه ­های دولت رفاه از ویژگی ­های آن است. مدل آمریکایی نیز یکی­دیگر از الگو های کلاسیک سیاست فرهنگی است که سلطه­­ی بخش خصوصی، فقدان مبنای حمایت عمومی، نگرش­های تجاری­ سازی و رقابت در بازار از ویژگی­ های آن به شمار می­رود.  به طور کلی می­توان گفت الگوهای کلاسیک سیاست فرهنگی از دل تاریخ تحولات اجتماعی کشورهای خاستگاه خود و در نسبت با آن­ ها ایجاد شده است.

در دوران پهلوی نیز سیاست فرهنگی در تبعیت از غرب  قرار گرفت که باستان­گرایی، نفی هرگونه دین و مذهب، تمرکزگرایی، حمایت مالی از محتوای مورد نظر دولت و … ماهیت آن را تشکیل می­داد. در جهان معاصر، الگوی پیشرو سیاست فرهنگی که غالبا با رویکردی مثبت، «جهانی شدن فرهنگ» نامیده می­شود، چیزی جز جهانی ­سازی فرهنگ آمریکایی نیست. سیاست فرهنگی آمریکا توانسته است با اقداماتی مانند قانون معافیت مالیاتی، تاسیس نهاد های بین ­المللی، انتقال فرهنگ به حوزه امنیت و دیپلماسی عمومی و بهره­ گیری از ارتباطات و تکنولوژی نفوذ و توسعه یابد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فرهنگ بومی و دینی بسط و گسترش بیشتری یافت؛ رونق حوزه های علمیه، شکوفایی مساجد و هیئات مذهبی، تاسیس نهاد های انقلابی مانند سپاه پاسداران در کنار تعطیلی مراکز فساد از این جمله است. در این میان اما صورت­ های غیربومی و بالاخص «صنعت فرهنگ» تحول جدی نیافت. رهبر معظم انقلاب نیز طی سخنرانی­ های خود، موضوع هنر را مورد توجه قرار داده­اند. سرمایه­ گذاری در پرورش استعدادهای متعهد، تلاش جهت تسهیل تولید، توزیع و مصرف محصولات هم­راستا با جهت­ گیری­ های اصیل انقلاب اسلامی و تداوم فعالیت گروه ­های غیر انقلابی در چارچوب­ های روشن شرعی و قاونی از تاکیدات ایشان است.

چالش ­های پیش­روی سیاست فرهنگی ایران

نفوذ ایده­ های ناهمخوان مهم ترین چالش­ های پیش­روی سیاست گذاری فرهنگی در سال­ های پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. از سویی مباحثات پیرامون مسئله «تعهد» و «تامین مالی» سؤالی پیچیده و به قدمت «تاریخ سیاست فرهنگی» است. مهمترین ایده­ های مذکور عبارتند از:

• تغییر رویکرد هنرمندان باقی­مانده در ایران به رویکرد «سکولار» بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در نتیجه میراث سیاست فرهنگی پهلوی
• شعار هنر برای هنر از سوی گروه­ هایی از هنرمندان در پی غلبه سیاست فرهنگی لیبرالیستی
• انتظار رهبران انقلاب اسلامی در تحقق شعار «هنر متعهد» و در غیر این­صورت بلاموضوع بودن مطالبه «تبعیض مثبت» از «صنعت فرهنگ»
• اتخاذ رویکرد «انفعالی-سلبی» از سوی سیاستگذاران و تبدیل شدن نهاد متولی هنر به ارائه دهنده «سوبسید» و «مجوز»

آسیب شناسی سیاست فرهنگی کنونی جمهوری اسلامی ایران

به­ منظور آسیب شناسی سیاست فرهنگی در ایران، بایستی مولفه­ های الگوی سیاست فرهنگی را مورد توجه قرار داد.

• اهداف و رویکردهای کلان: تغییرات وظایف قانونی علی­رغم ثبات اهداف قانونی، انحراف در شیوه ارزیابی عملکرد، انحراف در شیوه نگرش به فعالیت­ های فرهنگی و محدود شدن قلمرو موضوع فعالیت­ های فرهنگی
• شیوه فعالیت: «عدم تولید محصول و بسنده نمودن به حمایت از تولیدکنندگان بیرونی» و «اعطای مجوز» از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• ساختار تشکیلاتی: عدم برخورداری از نیروی انسانی مخصّص و شرایط شغلی لازم، کوچک بودن ساختار کنونی نسبت به اهداف کلان تعیین شده، بروز توجیه سیاست فرهنگی منفعل و سلبی و عدم امکان نقد و بررسی نظام صنفی
• شیوه هزینه­کردها: اختصاص بودجه در قالب سیاست­ های حمایتی و کمک بلاعوض و در نتیجه عدم قابلیت ردیابی هزینه­ کردها
• مؤسسات و انجمن­های وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: قرارگیری موسسات و انجمن­ ها در هماهنگی کامل با شکل گیری سیاست فرهنگی کنونی سلبی انفعالی، ساختار تشکیلاتی پیچیده و کند
• غایت فعالیت­ها: ارائه شاخص­ های کمّی و فعالیت نمایشگاهی-جشنواره ­ای

ارائه راهکار برای اصلاح سیاست فرهنگی در ایران

به ­منظور اداره موثر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بایستی نوعی سیاست فرهنگی فعال، ایجابی و برون­گرا در دستور کار قرار بگیرد. برخی از ارکان اتخاذ یک سیاست فرهنگی جدید عبارتند از:

• اتخاذ نوعی سیاست فرهنگی عملگرایانه: معیار قرار گرفتن «توانایی در تخفیف مسائل، تولید محصولات قابل دفاع و ایجاد چشم ­انداز مثبت» در سنجش ایده­ها و اقدامات سیاستگذارانه، ایجاد نظام رتبه ­بندی مجوز نمایش در سینما، شبکه خانگی و …
• بازسازی ساختاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: بازسازی کمّی و ارتقای کیفی نیروی انسانی و سازمان اداری فرهنگ و هنر
• فراهم کردن زمینه نظارت­پذیری حمایت­های غیرمستقیم: تدوین آیین­ نامه جامع مشتمل بر معیارهای تعیین صلاحیت دریافت­ کنندگان کمک و …
• تمرکز آثار فاخر مورد حمایت بر مسائل ایران امروز و زندگی روزمره
• حمایت دولت از هنرمندان هم­جهت با سیاست­ های کلی نظام
• توجه به بسط و توسعه هنرهای درون­زا و دارای پیشینه تاریخی
• بازنگری در مسائل مرتبط با آموزش هنر در جامعه

جمع بندی

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یکی از دستگاه­های دولتی و متولّی پیگیری «سیاست فرهنگی نظام» در معنای «برنامه ­ریزی شده، آگاهانه و روبه­ رشد تعالی» از سوی «اهالی سیاست، رسانه و مردم» است. بررسی­ سیاست فرهنگی کنونی حاکی از آن است که «اهداف و رویکردهای کلان» به واسطه عوامل مختلف دچار تعلیق شده و مهجور مانده است. «شیوه فعالیت»،«ساختار تشکیلاتی» و «شیوه هزینه کردها» حاکی از سازوکار معیوب حاکم بر این دستگاه است. در این میان انتقال حوزه مبارزه از عرصه نظامی به فرهنگی، ناکارآمدی فرآیند «نظارت» و … سیاست فرهنگی کنونی را ناکارآمد جلوه می­دهد. به منظور بهبود شرایط کنونی پیشنهاداتی ارائه شدکه اتخاذ سیاست فرهنگی عملگرایانه، بازسازی ساختاری، فراهم کردن زمینه نظارت­ پذیری حمایت­ های غیرمستقیم از این جمله است.

این مطالعه در مرکز پژوهش­ های مجلش شورای اسلامی با همکاری اسماعیل نوده ­فراهانی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.