طراحی سازوکاری برای حل مشکلات اتصال ریلی ایران به عراق

تردد سالیانه بیش از ۸.۵ میلیون مسافر بین دو کشور ایران و عراق و صادرات ۱۵ میلیون تنی کالا به عراق، نشان‌دهنده ضرورت توسعه زیرساخت‌های حمل ‌و نقلی بین دو کشور است. در این شرایط اتصال ریلی دو کشور به دلیل کاهش هزینه ‌های ناشی از تلفات جاده‌ای و صرفه‌جویی در مصرف سوخت از اهمیت بالایی برخوردار است. اما دو محور راه‌آهن غرب و شلمچه-بصره با وجود گذشت چندین سال از شروع ساخت آن‌ها هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند. در این میان محور شلمچه-بصره که تنها ۳۲ کیلومتر طول دارد به دلیل هزینه ‌های کمتر راه‌اندازی و اهمیت صادراتی مرزهای جنوب غربی کشور از اولویت بالاتری برای راه‌اندازی برخوردار است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال‌های اخیر مناسبات سیاسی – اقتصادی ایران و عراق در بستر قرابت‌های فرهنگی و مذهبی رو به فزونی بوده که این موضوع باعث افزایش چشمگیر تعداد سفرها تا مرز ۹ میلیون تردد درسال بین دو کشور شده است. علاوه بر این، صادرات کالا از ایران به عراق طی سال‌ های اخیر ۱۵ میلیون تن بوده است. در این شرایط موضوع حمل ‌و نقل، از الزامات مهم توسعه روابط فرهنگی- اقتصادی دو کشور است و با توجه به مزایای حمل‌ و نقل ریلی، ازجمله ظرفیت بالای حمل کالا و مسافر و مصرف بهینه سوخت و ایمنی، اهمیت اتصال ریلی ایران و عراق مشخص می‌شود.

در این پژوهش به بررسی مسیرهای ریلی موجود بین ایران و عراق و تعیین مسیر با بالاترین اولویت خواهیم پرداخت و در نهایت راهکاری برای حل مشکلات موجود بر سر راه راه‌اندازی این مسیر ارائه خواهیم کرد.

اهمیت گسترش روابط ایران و عراق

حجم مبادلات کالا و مسافر بین ایران و عراق در سال‌های پس از سقوط رژیم بعث عراق رشد معناداری داشته است. هرچند سرعت این رشد با ظهور داعش در عراق طی سال‌های اخیر کم شده است؛ اما هم‌اکنون با اخراج این گروه تروریستی از عراق، فرصت مناسبی فراهم شده است تا بار دیگر حجم صادرات ایران به این کشور با رشد فزاینده‌ای روبرو شود.

علاوه بر موضوع صادرات، وجود اماکن زیارتی- سیاحتی در ایران و عراق، سبب شده است که حجم زیادی از ترددهای مسافری بین دو کشور صورت بگیرد. از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶ تعداد مسافران ایرانی و عراقی که بین دو کشور در تردد بوده‌اند، نزدیک به دو برابر افزایش یافته است. طبق آمار سازمان راهداری در سال ۹۶ مجموع ترددهای مسافران ایرانی و عراقی از مرزهای زمینی دو کشور بیش از ۸.۵ میلیون تردد بوده است.

زیرساخت موجود حمل ‌و نقلی ایران و عراق

در طول ۱۴۵۸ کیلومتر مرز مشترک ایران و عراق ۹ گذرگاه زمینی وجود دارد. میزان ترددهای جاده‌ای به تفکیک مرزهای مشترک و فعال ایران و عراق در سال ۹۶ از قرار زیر است.

مطابق با آمار فوق، ۳ مرز مهران، شلمچه و چزابه با پوشش ۸۵ درصد ترددها بین ایران و عراق به عنوان پرترددترین مرزهای غرب و جنوب غربی کشور به حساب می‌آیند. از میان ۹ مرز مذکور گذرگاه‌های قصرشیرین، خسروی، مهران و شلمچه به شبکه بزرگراهی کشور متصل است و همچنین دو پروژه برای اتصال زیرساخت ریلی ایران و عراق در دست اجرا است.

از آنجا که هر قطار معادل ۱۵ اتوبوس و ۶۰ تریلی ظرفیت حمل دارد، با فراهم نمودن زیرساخت ریلی، بخش قابل‌توجهی از ترددها قابلیت انتقال بر روی ریل را پیدا می‌کند؛ به‌علاوه در این صورت از هزینه‌ های پنهان ناشی از تصادفات جاده‌ای و تلفات ناشی از آن جلوگیری به عمل خواهد آمد و مقدار قابل توجهی صرفه‌جویی از طریق کاهش مصرف سوخت نیز صورت خواهد پذیرفت.

اولویت‌بندی خطوط ریلی در دست ساخت بین ایران و عراق

از سال‌ها پیش برای اتصال زیرساخت ریلی بین ایران و عراق، دو پروژه تعریف شده است. نخست محور ریلی راه‌ آهن غرب که از سال ۸۱ در دست ساخت قرار دارد و دومین پروژه، اتصال ریلی شلمچه به بصره است که از سال ۹۰ در وزارت راه و شهرسازی مطرح است.

راه‌ آهن غرب

این راه ‌آهن از شهر اراک شروع و به کرمانشاه و مرز خسروی متصل می‌شود و از آنجا با اتصال به راه‌ آهن عراق از بغداد و موصل عبور می‌کند و در نهایت به بندر لاذقیه در سوریه ختم می‌شود. طول این راه‌ آهن ۵۳۰ کیلومتر است که از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ بخش اول به طول ۹۰ کیلومتر از اراک تا ملایر به بهره‌برداری رسید و قطعه دوم به طول ۱۷۷ کیلومتر از ملایر تا کرمانشاه در سال ۱۳۹۶ افتتاح شد. اما بخش اصلی این راه ‌آهن که کرمانشاه را به خسروی متصل می‌کند و ۲۶۷ کیلومتر طول آن است به بهره‌برداری نرسیده است.

راه‌آهن شلمچه – بصره

مسیر ریلی شلمچه به بصره به طول ۳۲ کیلومتر در خاک عراق قرار دارد. تکمیل این مسیر طی توافقنامه هایی در سال ۹۰ و ۹۳ به عهده عراق گذاشته شده بود که در سال ۹۵ مسئول راه ‌آهن جنوب عراق از عدم توانایی در تأمین مالی برای احداث این خط توسط دولت عراق خبر داد و اظهار کرد که حاضر است پروژه را در قالب قرارداد BOT به سرمایه‌گذاران ایرانی واگذار نماید و تسویه حساب مالی آن را از طریق درآمدهای حاصل از بهره‌برداری و ترانزیت کالا به مدت ۲۵ سال در اختیار سرمایه‌گذار بخش غیردولتی قرار دهد.

اولویت محور شلمچه- بصره برای اتصال به عراق

درصد زیادی از ترددهای زمینی صورت‌ گرفته بین ایران و عراق، متعلق به مرز شلمچه و چزابه است که با ساخت محور ریلی شلمچه- بصره می‌توان تعداد زیادی از این ترددها را از جاده به ریل منتقل کرد. بنابر آمار منتشر شده تنها در سال ۹۵ بیش از ۵ میلیون و ۳۰۰ هزار تن کالا فقط از دو پایانه مرزی شلمچه و چزابه به عراق منتقل شده است که بیش از یک‌سوم کل بار صادراتی ایران به عراق بوده است.

با درنظر گرفتن سهم قابل توجه مرزهای جنوبی ایران و عراق (مرز شلمچه و چزابه) در جابجایی کالا و مسافر و همچنین حجم پایین عملیات عمرانی و هزینه اندک لازم برای ساخت این محور ریلی، می‌توان نتیجه گرفت که تکمیل و ساخت خط ریلی شلمچه-بصره نسبت به دیگر زیرساخت‌های اتصال زمینی به عراق از اولویت بالاتری برخوردار است.

راهکارهای پیشنهادی با اولویت محور شلمچه – بصره

مشکل اصلی واگذاری امتیاز پروژه ساخت این مسیر ریلی طی سال‌های گذشته، حتی با وجود اعلام آمادگی یک سرمایه‌گذار ایرانی، عدم ارائه تضامین بانکی از طرف دولت عراق است. راهکار پیشنهادی پژوهش، در نظر گرفتن تهاتر نفت عراق در عوض پرداخت هزینه‌های اجرای این پروژه به سرمایه‌گذار است. بدین ‌صورت که ایران هزینه ۵۰ میلیون دلاری ساخت این محور را برعهده گیرد و در مقابل، کشور عراق متعهد شود در مدت دو سال پس از بهره‌برداری از پروژه سالانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام در اختیار سرمایه‌گذار ایرانی بگذارد.

جمع‌بندی

بررسی زیرساخت‌های حمل‌ونقل دو کشور ایران و عراق به عنوان یکی از الزامات مهم توسعه روابط فرهنگی- اقتصادی دو کشور نشان ‌دهنده عدم بهره‌برداری از طرح‌های اتصال ریلی دو کشور طی سال‌های اخیر است. از میان دو محور راه‌آهن غرب و محور شلمچه بصره، مورد دوم فقط ۳۲ کیلومتر طول دارد و به علت هزینه ‌های پایین‌تر راه‌اندازی و ارسال بیش از یک‌سوم از حجم صادرات کشور به عراق از محور جنوب غربی کشور، در اولویت راه‌اندازی قرار دارد. در این شرایط کشور عراق که به علت عدم توانایی در تامین مالی این طرح حاضر شده آن را به یک سرمایه‌گذار خارجی واگذار کند نتوانسته تضامین بانکی معتبر به سرمایه‌گذاران ارائه بدهد.

این پژوهش پیشنهاد می‌دهد هزینه این طرح از طریق تهاتر نفت عراق و به صورت سالانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت و به مدت دو سال پس از بهره‌برداری، از طرف دولت عراق پرداخت شود.

این مطالعه در شبکه کانون‌های تفکر ایران (ایتان) با همکاری سیدمیثم لاجوردی و محمدحسین رضائیان در سال ۱۳۹۷ انجام شده ‌است.