پیشنهاد ساختار حاکمیتی نظام لجستیک کشور
بررسی ضرورت لجستیک و شناسایی ساختار و بازیگران اصلی آن در ایران
لجستیک یا آماده به حرکت مواد، خدمات، پول و اطلاعات در داخل یک زنجیره تامین گفته می شود. نظام لجستیک شامل تمامی فرایندهای مرتبط با حمل و نقل، انبارداری، ترخیص گمرکی، بسته بندی و توزیع کالاها است. این نظام شامل فرآیندهای مختلفی است که به منظور انجام صحیح و بهینه تر فرآیندهای لجستیکی صورت می گیرد. هدف اصلی نظام لجستیک در ایران، بهبود کیفیت و کارایی فرایندهای لجستیکی، کاهش هزینه های لجستیکی و افزایش رقابت پذیری کشور در بازار جهانی است. با این وجود، نظام لجستیک در ایران با چالش هایی مانند تحریم های بین المللی، ناکارآمدی شرکت های حمل و نقل، ناکافی بودن زیرساخت های حمل و نقل، زیر ساخت های ناکافی و فرآیندهای گمرکی ناکارآمد مواجه می باشد.
ضرورت و اهداف پژوهش
لجستیک و زنجیره تامین بهبود فضای کسب وکار، کاهش هزینه ها، کاهش قیمت تمام شده و افزایش بهره وری در دنیای امروز اهمیت زیادی دارند. کشورهایی که این دانش را به کار گرفته اند، پیشرفت های چشمگیری داشته اند و سود سرشار و صرفه جویی های کلان مالی نصیبشان شده است. ایران نیز به دلیل شرایط جغرافیایی و ارتباطی به مهد بازرگانی و تجارت منطقه و آسیا مشهور بوده است و برای استفاده بهتر از این فرصت ها نیاز به یک نظام جامع لجستیک دارد. لجستیک و فواید و کارکردهای آن علیرغم همه منافع سرشاری که دارد، کمتر در ایران و در بین بنگاه های ایرانی مورد توجه قرار گرفته است. این طرح پژوهشی به عنوان مقدمه ورود به طراحی نظام جامع لجستیک «شرکت سرمایه گذاری آتیه صبا» با نگاهی به لطمات وارده از سوی تحریم اخیر دولت آمریکا و نیز نشر ویروس کرونا، به مطالعه بازار و آینده لجستیک در ایران و منطقه می پردازد.
اهمیت و ضرورت لجستیک
پس از جنگ جهانی دوم، صنایع به دنبال کاهش هزینه ها و افزایش رقابت پذیری خود بودند و برای این منظور از روش های مختلفی همچون برنامه ریزی تولید، زمان بندی و زمان سنجی استفاده می کردند؛ اما در دهه ۸۰، توجه به درونی سازمان برای کاهش هزینه ها و بقای نظام اقتصادی، تغییراتی را در پذیرش تعامل با سایر سازمان ها ایجاد کردند. همچنین توجه به فعالیت هایی که مستقیما در فرایند تولید نقش نداشتند، ولی باعث افزایش کیفیت و کاهش هزینه ها می شدند، رشد کرد و به عنوان لجستیک شناخته شد. امروزه فعالیت های لجستیکی در همه زمینه های زندگی تاثیرگذار هستند و هدف آن حداقل کردن هزینه ها با ایجاد مطلوبیت زمانی و مکانی برای کالاها است. مدیریت سیستم های لجستیکی، مهمترین بخش از مدیریت را به خود اختصاص داده است و مفهوم کارآمدی در این زمینه تاثیر گسترده و عمیقی بر تعادل موسسات و سیستم اقتصادی به صورت کلی و بین المللی دارد. علاوه بر این لجستیک به عنوان یک مزیت رقابتی برای سازمان ها و کشورها در نظر گرفته می شود، زیرا افزایش سرعت و کاهش هزینه در ارائه محصولات و خدمات به مشتریان اهمیت بسیاری دارد. با بهره گیری از سیستم های لجستیکی، سازمان ها و کشورها می توانند با گسترش بازار و صادرات خود، موفقیت های چشمگیری را به دست آورند. در یک تقسیم بندی کلی، لجستیک را میتوان به دو بخش تقسیم کرد: لجستیک کلان و لجستیک خرد که به ترتیب در حوزه اقتصاد کلان و اقتصاد خرد مورد توجه قرار می گیرند. لجستیک کلان به مقولاتی همچون: لجستیک بین الملل، لجستیک ملی، لجستیک تجاری و مانند آن می پردازد. لجستیک خرد بیشتر به لجستیک کارخانه/بنگاه می پردازد.
جایگاه لجستیک در اقتصاد جهانی و کشور
لجستیک به عنوان پشتیبان فعالیت های تجاری-تولیدی، نقش حیاتی در تحقق رشد اقتصادی هر کشوری ایفا می کند و شبکه رقابتی از خدمات لجستیک جهانی، اسکلت تجارت بین المللی را تشکیل می دهد. توانایی یک کشور در تجارت جهانی به دسترسی بازرگانان آن کشور به شبکه های لجستیکی جابجایی محموله های باری در سطح جهانی وابسته است. همچنین کارایی زنجیره های تامین یک کشور به ویژگی های مشخصی از بازرگانی داخلی آن کشور وابسته است. داشتن عملکرد لجستیکی بهتر و تسهیل سازی تجارت با شکوفایی تجارت، تنوع صادرات، جذابیت برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی مرتبط است. همچنین، لجستیک کارکردی اولیه برای کسب درآمد و نیل به موقعیت برتر در منطقه به عنوان هاب لجستیکی است که تابعیت و وابستگی کشورهای دیگر و امنیت به همراه می آورد و قدرتی اقتصادی ناشی از تبدیل به کانون تجارت منطقه ای است. امروزه لجستیک به عنوان یکی از محورهای رشد و توسعه اقتصادی کشورها به خصوص کشورهای پیشرفته قرار گرفته است؛ اما متاسفانه در ایران هیچگاه آنطور که باید به استفاده از ظرفیت های لجستیکی کشور و سهم آن در رشد و توسعه اقتصادی ایران توجه نداشته است؛ حال آنکه صاحب نظران بر این مهم واقفند که مزیت های لجستیکی فوق العاده و حتی منحصر بفرد ایران باعث شده است تا ایران را کشوری لجستیکی بنامند. ضمن اینکه، غلبه دادن نگاه ایران به عنوان پایگاه لجستیکی و ترانزیتی منطقه میتواند باعث نشر نفوذ اقتصادی ایران در کشورهای منطقه و حتی دورتر شود.
بررسی و شناسایی ساختار و بازیگران اصلی لجستیک ایران
بازیگران اصلی لجستیک ایران عبارتند از: حمل کنندگان و مراکز جابجایی، انبارداری، خدمات ارزش افزوده لجستیکی، خدمات وابسته لجستیکی، سازمانها و نهادهای زیرساختی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نفت، وزارت کشور، وزارت ارتباطات، وزارت امور اقتصادی و دارایی، وزارت دفاع و پشتیبانی و سایر که در ادامه به بررسی ۳ مورد ازآن ها پرداخته می شود:
حمل کنندگان و مراکز جابجایی
حمل کنندگان و مراکز جابجایی عبارتند از:
- شرکت های حمل و نقل بین المللی؛
- شرکت های حمل و نقل جاده ای (داخلی)؛
- شرکت های حمل و نقل ریلی؛
- شرکت های کشتیرانی؛
- شرکت های هواپیمایی.
خدمات ارزش افزوده لجستیکی
خدمات ارزش افزوده لجستیکی شامل موارد زیر می باشند:
- حق العمل کاران گمرکی؛
- ارایه دهندگان خدمات بسته بندی و دسته بندی؛
- ارایه دهندگان خدمات پست و اکسپرس؛
- ارایه دهندگان خدمات مشاوره لجستیکی.
خدمات وابسته لجستیکی
- خدمات وابسته لجستیکی به شرح زیر می باشند:
- واردکنندگان و فروشندگان ناوگان تجاری؛
- واردکنندگان و فروشندگان تجهیزات و ماشین آلات ترابری؛
- واردکنندگان و سازندگان تجهیزات و ماشین آلات انبار.
انواع مکانیزم های هماهنگی لجستیک تجاری در سطح ملی
طبق گزارش یونسکو، مکانیزم های هماهنگی لجستیک (تجارت و حمل ونقل) به سه گروه قابل تقسیم هستند:
- نهاد دائمی برای هماهنگی: نهادهای دائمی برای تسهیل تجارت و حمل و نقل، نهادهای رسمی هستند که اهداف ایجاد آنها میتواند در دو محور مجزا تفکیک شود: ۱) در راستای الزامات ایجاد شده از موافقتنامه های تجارت یا حمل و نقل ۲) در راستای برآورده سازی نیازهای داخلی برای همکاری بین دستگاه ها و بخشها جهت تسهیل تجارت و حمل و نقل؛
- هماهنگی موقتی: رویکرد دوم در هماهنگی، ایجاد یک مکانیزم موقت برای پروژه ها یا برنامه های خاص است. تسهیل تجارت و حملونقل با رویکردهای جدید، اجرای تعداد زیادی پروژه و برنامه را ایجاب میکند. اجرا و پیاده سازی این پروژه ها و برنامه ها نیازمند هماهنگی بالایی بین دستگاه های دولتی، از جمله وزارتخانه ها و نهادهای مختلف است. در چنین مواردی دستگاههای دولتی اغلب یک مکانیزم همکاری و هماهنگی موقتی و خاص را ایجاد میکنند؛
- رویکرد هماهنگی موردی: رویکرد سوم برای هماهنگی بین دستگاه ها، رویکرد مورد به مورد است. یک طرح خاص، یک قانون خاص، یا یک موافقتنامه خاص مرتبط با تسهیل تجارت و حمل و نقل عموما که از سوی یک دستگاه مطرح میشوند، به احتمال زیاد به وظایف دیگر دستگاه ها و نیز فعالین بخش تجارت مرتبط هستند. مکانیزم هماهنگی موردی اغلب به عنوان یک ابزار مهم جهت رسیدن به اجماع در مورد یک اقدام خاص توسط دستگاه های دولتی بکار گرفته میشود.
پیشنهاد تشکیل شورای لجستیک کشور
یکی از چالش های مدیریت لجستیک، ایجاد یک رویه واحد و یکپارچه برای همه عوامل در صنعت لجستیک است. به دلیل ساختار مجزای این صنعت در کشور، نیاز به ایجاد یک چارچوب ملی با مشارکت دولت و تمامی فعالان صنعت وجود دارد. این چارچوب در قالب «شورای لجستیک»، منافع دوطرفه را هم برای دولت و هم برای فراهم آورندگان و استفاده کنندگان از خدمات لجستیکی تامین می کند و باعث هماهنگی و ارتباط بین عوامل درگیر در صنعت می شود. این موضوع باعث می شود که دولت در سیاستگذاریها و تصمیم گیری های خود جنبه های موثر بر روی فعالیت تمامی عوامل را در نظر بگیرد و به نفع هر دو طرف باشد.
جمع بندی
امروزه فعالیت های لجستیکی در همه زمینه های زندگی تاثیرگذار هستند و هدف آن حداقل کردن هزینه ها با ایجاد مطلوبیت زمانی و مکانی برای کالا است. در یک تقسیم بندی کلی، لجستیک را میتوان به دو بخش تقسیم کرد: لجستیک کلان و لجستیک خرد که به ترتیب در حوزه اقتصاد کلان و اقتصاد خرد مورد توجه قرار میگیرند؛ که طبق گزارش یونسکپ، مکانیزم های هماهنگی لجستیک به سه گروه قابل تقسیم هستند:۱) نهاد دایمی برای هماهنگی ۲) هماهنگی موقتی ۳) رویکرد هماهنگی موردی. یکی از چالش های مدیریت لجستیک، ایجاد یک رویه واحد و یکپارچه برای همه عوامل در صنعت لجستیک است، از همین رو تشکیل شورای لجستیک کشور پیشنهاد می شود.
این مطالعه در اندیشکده مدیریت زنجیره تامین آمادگران توسط مجتبی سلیمانی سدهی به سفارش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
