راهکارهای مقابله با آلودگی هوای تهران

آغاز فصل سرما در کلان شهرهای ایران افزایش آلودگی هوا را به دنبال دارد. به علت عدم انجام اقدامات مناسب برای مقابله با آلودگی هوا، این معضل همه ساله گریبان گیر کشور شده است. وجود ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون بیش از مقدار استاندارد در هوا برای شهروندان به شدت خطرناک و آسیب رسان است. بعضی از اقدامات کنونی برخلاف انتظار، موجب آلایندگی بیشتر می شود و طرح هایی مانند طرح زوج و فرد تا درب منزل نیازمند بررسی های کارشناسانه مجدد است. همچنین آلودگی های اخیر شهر تهران نیازمند اقدامات فوری از جمله جلوگیری از تردد وسایل نقلیه فرسوده در سطح شهر و یا محدوده طرح آلودگی هوا است.

ضرورت و اهداف پژوهش

هر ساله با نزدیک شدن به فصل سرما، مردم به ویژه در کلان شهرها با پدیده آلودگی هوا مواجه می شوند. علی رغم وقوع سالیانه این پدیده، تاکنون دولت و مجلس برنامه موثری برای مقابله و کاهش آن پیاده سازی نکرده‌اند. عدم شناخت صحیح از آلاینده ها، منجر شده است راهکارهای مسئولین ذی ربط توانایی کاهش آلودگی هوا را نداشته باشد. آلودگی هوا به معنی افزایش یکی از آلاینده های هوا به بیش از سقف استاندارد تعیین شده و قرارگیری در شرایط ناسالم است. طی سال های اخیر، آلاینده اصلی شهر تهران ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون شناسایی شده است. این ذرات اثرات سو قابل توجهی بر سلامت شهروندان دارند. با گذشت سالیان سال و درگیری طولانی مدت کلان شهرهای کشور با مساله آلودگی هوا، تاکنون پژوهش های دقیقی در حوزه شناخت منابع آلاینده از سوی دستگاه های مسئول صورت نگرفته است. در این پژوهش پس از آسیب شناسی خطی مشی کنونی در رابطه با آلودگی هوا، پیشنهاداتی برای اقدامات کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت ارائه شده است.

آسیب شناسی

بر اساس مطالعات انجام شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران، ۷۰ درصد از ذرات معلق تولیدی در این شهر ناشی از وسایل نقلیه هستند. از این میان خودروهای سواری شخصی ۱.۴ درصد، تاکسی ها حدود ۱ درصد، مینی بوس ها ۴.۲ درصد، موتور سیکلت ها ۱۰.۵ درصد، اتوبوس های عمومی شهری ۱۲.۶ درصد، اتوبوس های بخش خصوصی ۱۸.۲ درصد و خودروهای سنگین ۲۲.۴ درصد از ذرات معلق تولیدی توسط وسایل نقلیه را شامل می شوند. در موارد ذکر شده سهم عمده آلودگی، مربوط به وسایل نقلیه فرسوده است. علاوه بر این ۳۰ درصد دیگر ذرات معلق توسط منابع ساکن تولید می شوند که صنایع ۷ درصد، تبدیل انرژی ۱۹.۶ درصد و خانگی و تجاری ۲ درصد از آن را تولید می کنند. به همین جهت هر تصمیم کوتاه مدت و بلند مدتی برای بهبود آلودگی هوای شهر تهران، نیازمند تحلیل کارشناسی منابع تولید آلایندگی خواهد بود.

بر اساس این آمار، تاثیر تصمیماتی مانند افزایش محدوده طرح زوج و فرد بر روی آلودگی هوا مشخص نیست؛ چرا که خودروهای سواری، تنها ۱.۴ درصد از کل ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون را تولید می کنند. افزایش محدوده طرح زوج و فرد به درب منازل به علت کاهش عدم تردد شهروندان با خودرو سواری، گرایش به حمل و نقل عمومی، از جمله اتوبوس ها را افزایش می دهد. افزایش تعداد مسافرین اتوبوس های شهری، موجب تردد بیشتر و افزایش زمان روشن ماندن موتور آن ها می شود. بر اساس آمار ذکر شده آلاینده تولیدی توسط اتوبوس های عمومی ۹ برابر خودروهای شخصی است. بنابراین این طرح می تواند آلودگی بیشتری به همراه داشته باشد.در ادامه راهکارهای پیشنهادی این پژوهش ارائه می شود.

راهکارهای کوتاه مدت

• لغو طرح زوج و فرد از درب منزل و بازگشت به حالت قبل.
• عدم گسترش محدوده طرح ترافیک به محدوده طرح آلودگی هوا.
• ممنوعیت تردد خودروهای سواری با سن بیش از ۱۵ سال در محدوده طرح آلودگی هوا از ساعت۳۰ تا ساعت ۱۸ طی ۷۲ ساعت آینده.
• فروش نیم بهای مجوز ورود به محدوده طرح ترافیک به خودروهای سواری با سن کمتر از ۱۰سال، طی ۴۸ ساعت آینده.
• ممنوعیت تردد اتوبوس های عمومی و خصوصی بدون فیلتر دوده و یا اتوبوس های با سن بیش از ۱۵سال در شهر، طی ۷۲ ساعت آینده.
• ممنوعیت تردد خودروهای سنگین اعم از کامیونت، کامیون و تریلر بدون فیلتر دوده و یا با سن بیش از ۱۰ سال، طی هفته آینده.

راهکارهای میان مدت و بلندمدت

• . انجام مطاطعات دقیق به منظور شناسایی منابع آلاینده کلان شهرها.
• الزام و پایش دائمی نصب فیلتر دوده روی تمامی خودروهای سنگین و اتوبوس های حمل و نقل شهری طی سال آینده.
• افزایش تقاضا برای گواهی اسقاط خودروهای فرسوده: با توجه به آنکه وسایل نقلیه فرسوده اعم از سواری، سنگین و موتور سیکلت بخش قابل توجهی از ذرات معلق را تولید می کنند، لازم است تقاضا برای گواهی اسقاط این وسایل افزایش یابد تا از این طریق، اسقاط وسایل نقلیه فرسوده تسریع یابد.
• ممنوعیت تردد خودروهای سواری با سن بیش از ۲۰ سال طی یک سال آینده به صورت پلکانی: از ابتدای سال ۹۹ ممنوعیت تردد این خودروها در محدود طرح ترافیک، از ابتدای مهر ۹۹ ممنوعیت تردد در محدوده طرح کاهش آلودگی و از ابتدای سال ۱۴۰۰ ممنوعیت تردد در تمامی معابر شهری اعمال شود.
• اصلاح و توسعه سازوکارهای اسقاط موتور سیکلت های فرسوده طی یک سال آینده: سازوکار فعلی اسقاط موتورسیکلت ها دارای نظامی ناکارآمد است چرا که اسقاط موتورسیکلت صرفا شامل عملیات ابطال اسناد رسمی و امحا شماره پلاک و شاسی می باشد. پس از آن موتورسیکلت های مذکور طی مزایده به فروش می رسند. این امر ناشی از انبارش موتورسیکلت هایی است که توسط پلیس متوقف شده و مالک برای ترخیص آن اقدامی نکرده و به سن فرسودگی رسیده است. همچنین موتورسیکلتی که برگ اوراق برای آن صادر می شود الزاما از چرخه مصرف خارج نمی شود، در برخی نقاط این موتورسیکلت ها پس از مزایده علاوه بر استفاده مجدد، خرید و فروش نیز می شوند.
• توسعه هرچه سریع تر خطوط مترو و افزایش تعداد واگن ها به منظور ایجاد امکان استفاده شهروندان از این وسیله نقلیه پاک به جای اتوبوس های شهری.
• نوسازی ناوگان اتوبوس حمل و نقل عمومی درون شهری طی دو سال آینده: هم اکنون بیش از ۳ هزار اتوبوس فرسوده درون ناوگان موجود است که سهم بسزایی در تولید ذرات معلق دارند و نیاز فوری به نوسازی آن است.
• ممنوعیت تردد اتوبوس های با سن بیش از ۱۰ سال در معابر شهری در تمامی ساعات شبانه روز طی دو سال آینده به صورت پلکانی.
• ممنوعیت تردد کامیون های با سن بیش از ۱۵ سال در معابر شهری در تمامی ساعات شبانه روز طی دو سال آینده به صورت پلکانی.
• اصلاح سهمیه تخصیصی به تاکسی های عمومی و اینترنتی و اصلاح نرخ های کرایه متناسب با افزایش هزینه های ناشی از آن، به منظور توسعه ناوگان حمل و نقل سواری عمومی.

جمع بندی

تاکنون برای آلودگی هوای کلان شهرهای ایران با وجود استمرار هر ساله، اقدمات کارشناسانه و موثری صورت نگرفته است. طبق گزارش های موجود بزرگترین منبع آلاینده در شهر تهران وسایل نقلیه است و از این منبع اتوبوس های عمومی و خصوصی سهم بسیار چشمگیری دارند. به همین دلیل، طرح زوج و فرد از درب منزل به دلیل افزایش استفاده شهروندان از اتوبوس های عمومی منجر به آلودگی بیشتر خواهد شد. ممنوعیت تردد اتوبوس ها و وسایل نقلیه بدون فیلتر دوده و یا فرسوده در شهر طی روزهای اخیر، ممنوعیت تردد خودروهای شخصی فرسوده در طرح ترافیک و بازگشت طرح زوج و فرد به حالت قبل از جمله اقدامات فوری و کوتاه مدت است. اقدامات بلندمدت نیازمند تحلیل ها و پژوهش های کارشناسی بر روی منابع آلاینده است، اما به صورت کلی با نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی و افزایش واگن های مترو می توان با این معضل مقابله کرد.

این مطالعه در اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر با همکاری میلاد بیگی در سال ۱۳۹۶ انجام شده است.